Án oan không chỉ có ở Việt Nam. Tôi nhớ là mình đã sốc, như thấy trăng nước Mỹ không tròn hơn trăng Trung Quốc, khi lần đầu tiên đọc những số liệu về oan và sai trong tố tụng hình sự ở Hoa Kỳ, quốc gia được coi là tiên tiến nhất thế giới với luật pháp được coi là nghiêm minh và nhà nước pháp quyền được coi là kiểu mẫu, như người Việt thường hình dung mơ hồ và xác tín chắc nịch. Không thể nói khác, chúng ta phải thừa nhận rằng những công cụ nhạy bén nhất, những thiết chế tiến bộ nhất và những chuẩn mực được cân nhắc kỹ lưỡng nhất của một nền tư pháp độc lập trong các nhà nước dân chủ đã rút ngắn khoảng cách đến thiên đường công lý, song cánh cửa mở vào chốn ấy vẫn gần như khép kín. Hoa Kỳ chiếm vị trí nổi bật trong các nước tự do về sai phạm tư pháp ở khu vực hình sự, như thể để khẳng định vị trí ngoại lệ (American exceptionalism) của mình ở mọi phương diện, song cũng dẫn đầu trong những nỗ lực phi thường của xã hội dân sự để khắc phục án oan. Mọi quốc gia khác đều có những khoảng tối tư pháp tuy ít nổi tiếng hơn, và hoàn toàn im lìm là trong những hộp đen tại các nước chuyên chế.

Án oan có vô vàn lý do. Hãy bắt đầu với vấn đề mấu chốt: sự thật. Một thời, duy nhất Chúa Trời và những Ðấng Tối cao tương đương sở hữu sự thật. Nguyên tắc của các vị này là không xuất hiện trước công chúng và chỉ tiết lộ sự thật cho giới thân tín như giáo chủ, thiên tử, các nhà tiên tri và hiền triết, nên tư pháp rất đơn giản gọn nhẹ. Salomon xử vụ hai phụ nữ giành con bằng một thanh gươm và sự thông tuệ, ân huệ của Thượng đế. Nguyễn Thị Lộ qua đêm với vua, vua chết, vậy Thị Lộ giết vua, vậy tru di tam tộc Nguyễn Trãi. Quan văn Tư Mã Thiên bênh một quan võ thất trận, tức gièm pha anh vợ vua, một quan võ thất trận khác, vậy đem Tư Mã Thiên ra thiến. Rồi đến thời sự thật không cần phải tìm kiếm vì đã nằm gọn trong tay các nhà độc tài, tuy thế tục, vô thần, song nghiễm nhiên thế thiên hành đạo. Nhà văn Thụy An: gián điệp; đạo diễn Vsevolod Meyerhold: gián điệp; học giả Lưu Hiểu Ba: kích động lật đổ; nhà báo Nguyễn Hữu Ðang: kích động lật đổ; nhà vật lý Sakharov: chống phá chính quyền; nhà biên kịch Václav Havel: chống phá chính quyền. Người lãnh cùm, người ăn đạn ngay tức khắc. Sự thật đồng nhất với ý chí của kẻ cầm quyền.

Xem thêm:   Một chút cảm nhận

Tư pháp Việt Nam hiện tại về cơ bản vẫn sử dụng nguyên tắc này để kết án giới bất đồng chính kiến và cả những người cần loại khỏi guồng máy vì những lý do nhất định ở những thời điểm nhất định. Nền pháp quyền xã hội chủ nghĩa về cơ bản vẫn dựa trên chế độ công an trị. Song trong hai thập niên vừa rồi, muốn hay không, chính quyền đã buộc phải thúc đẩy cải cách tư pháp trong bối cảnh toàn cầu hóa và hội nhập, đồng thời độc quyền thông tin của nhà nước buộc phải lùi nhiều bước trước các phương tiện truyền thông và mạng xã hội tự do. Thời chỉ đạo sự thật trượt thẳng vào kỷ nguyên sự thật hỗn mang. “Hội những người bảo vệ sự thật” bị “Hội những người yêu mến sự thật” đông hơn gấp bội trên Facebook lườm nguýt, trong khi phe “Phát minh sự thật” muốn liên kết với phe “Phát ngôn sự thật”, trang “Sự thật nóng hổi” troll đến cùng trang “Sự thật lạnh lùng”, nhóm “Sự thật trắng đen” bị nhóm “50 sắc xám của sự thật” khinh bỉ phỉ nhổ; và tất cả đều thành thực chia sẻ tin giả.

Tôi vào nghề phiên dịch tại các tòa án ở Ðức với vốn tri thức từ cố hương xã hội chủ nghĩa vừa lò dò ra khỏi một tồn tại trung cổ cuối thế kỷ trước, tức không có một ý niệm nào về tố tụng ở một xã hội hiện đại, nhưng lại đầy ắp những khái niệm mờ mịt nội hàm mà tiếng Việt luôn hào phóng cống hiến. Phải sau một thời gian khá lâu tôi mới hiểu, cách tệ nhất để phụng sự sự thật là đặt tiên đề rằng nó tuyệt đối, khách quan và luôn chiến thắng. Luật pháp ở Ðức thừa nhận một sự thật thỏa hiệp, nếu các phương tiện áp dụng để xác định sự thật ấy là công khai, hợp pháp, tức hình thành từ một quy trình lập pháp dân chủ. Trong tố tụng dân sự, sự thật xuất phát từ thương lượng giữa các bên liên quan, tức sự thật quy ước, sự thật hình thức, chiếm thế thượng phong. Tố tụng hình sự tất nhiên đi theo nguyên tắc khác, nó nỗ lực hướng đến những sự thật thực thể, sự thật nội dung; song không phải vô cớ mà ở đó người bị buộc tội được giải phóng khỏi trách nhiệm làm sáng tỏ sự thật với quyền im lặng, thậm chí không hề bị trừng phạt khi nhầm lẫn hay man khai. Nhiều luật gia cho rằng sự thật là phạm trù triết học, không phải phạm trù luật học; cũng như công lý là phạm trù đạo đức, không phải phạm trù luật pháp. Ai muốn phức tạp hơn, xin mời đọc Kant. Dù quan niệm sự thật đơn giản thế nào, xác định sự thật luôn là một sứ mệnh không hẳn bất khả, nhưng kết quả là khôi phục được một nửa sự thật vẫn tốt hơn một phần ba. Trong trường hợp may mắn nhất, sự thật tư pháp chỉ có thể phản ảnh sự thật khách quan như những giọt mưa có thể định nghĩa đám mây sau quá trình ngưng tụ.

Xem thêm:   Triết Gia & Danh Ca

Ít nhất cả nửa kho công cụ phụng sự sự thật của một nhà nước pháp quyền là để chống chính các thủ kho lạm dụng, trong đó vũ khí sáng chói nhất là sự độc lập của tư pháp. Viên kim cương đính trên đó là sự độc lập của thẩm phán, tuyệt đẹp nhưng không dễ thưởng ngoạn. Thẩm phán ở Ðức là những công chức duy nhất trong bộ máy nhà nước không chịu sự chỉ đạo của bất kỳ ai hay bất kỳ thẩm quyền nào ngoài luật pháp, trên đầu chỉ có trời xanh, sau lưng là một biên chế suốt đời và phía trước là sổ lương hưu đầy đặn hơn chín phần mười dân chúng. Cơ quan chủ quản có thể yêu cầu một thẩm phán không lấy buồng ngủ làm phòng xử, không diện quần xà lỏn ra tòa, hay không nhai xúc xích phết mù-tạt trong lúc xét hỏi, nhưng chỉ đến đó là hết giới hạn quản lý. Còn lại, thẩm phán toàn quyền định đoạt từ năng suất, thời khóa biểu. Có thẩm phán nhất định xử vào ngày 11 tháng 11 lúc 11 giờ 11 phút – đến mọi chi tiết nhân sự, kỹ thuật, nội dung, thủ tục, trình tự tiến hành các phiên tòa, thậm chí cả hình thức và phong cách tuyên án; có thẩm phán viết bản án như một bài tường thuật bóng đá mà kết quả là đôi bên cùng hòa; có thẩm phán trình bày quyết định của mình bằng thơ hay văn vần; thỉnh thoảng dư luận lại được cười lăn vì thất bại nghệ thuật của các quan tòa đã cố gắng trữ tình trong khuôn khổ duy lý của luật pháp. Không sao hết, miễn là các yêu cầu của tố tụng được thỏa mãn, các bên liên quan không cảm thấy bị giễu cợt và sự hài hước không biến tòa án thành trò cười.

Xem thêm:   Tô canh dưa hồng

Tôi từng đem băn khoăn của kẻ ngoại đạo hỏi một thẩm phán, vậy ai giám sát ông? Trả lời, không ai cả. Phương tiện giám sát nằm trong chính hệ thống, đó là thủ tục kháng án, không hơn không kém. Sau quyết định chung thẩm của tòa phúc thẩm hay tòa đại hình, nếu tòa thượng thẩm các bang hay Tối cao Pháp viện Liên bang không xét thấy có sai phạm trong thủ tục tố tụng để tái thẩm thì bản án có hiệu lực và chấm hết ở đó. Tiếng nói tối hậu thuộc về tòa án và các thẩm phán độc lập. Trên đầu thẩm phán chỉ có trời xanh, như đã nói.

Tôi nhăn nhó: Vậy đúng thủ tục, chấm hết, nhưng vẫn oan thì làm thế nào? Trả lời, việc xét xử phải có một điểm dừng. Chấp nhận điểm dừng đó là xác quyết một niềm tin. Cuối cùng, cốt lõi của mọi hoạt động tư pháp là gây dựng sự tin cậy vào luật pháp. Nếu nước Ðức là một cộng hòa chuối thì không có gì để nói, bà có thể tròng vào cổ tôi tất cả thiên thần, ác quỷ và các liên minh quyền lực khác để giám sát, vẫn vô ích.

Thẩm quyền xét xử cao nhất ở Việt Nam thuộc về Tòa án Nhân dân Tối cao. Song đó chưa phải là điểm dừng cuối cùng cho những “án đụng trần” như vụ án Hồ Duy Hải. Trên tối cao còn một tối cao hơn, theo điều 404, Luật Tố tụng Hình sự hiện hành, tức trên tối cao hơn sẽ còn những tối cao hơn nữa của tối cao hơn nữa, có thể vô tận. Quốc hội, cơ quan lập pháp, điềm nhiên can thiệp vào tư pháp. Những Ban Nội chính và Ban Thanh tra nào đó ngang nhiên vào cuộc, chưa kể vị trí không thể định nghĩa của Viện Kiểm Sát, một thiết chế vô cùng đặc biệt, chỉ có ở Việt Nam. Hàng loạt cơ chế đặc biệt xúm vào truy đuổi sự thật, khiến nó hoảng hốt bỏ chạy để chỉ có thể tìm trên mạng xã hội chốn nương thân. Và công luận, không một niềm tin, gửi tất cả hy vọng vào việc kết liễu sự độc lập của một nền tư pháp vừa đá bóng vừa thổi còi và bán cá độ. Công lý cho Hồ Duy Hải, nếu xảy ra, sẽ gắn liền với cái giá phải trả ở cộng hòa chuối Việt Nam, rằng cốt lõi của mọi hoạt động tư pháp là phá hủy sự tin cậy vào luật pháp.

PTH (2020)