Nhiều tài liệu xưa ghi rằng: Sáng 10-12-1910, chiếc máy bay Farman cánh đôi đầu tiên xuất hiện trên bầu trời Sài Gòn. Phi công Van Den Born đã cố tình trình diễn lượn mấy vòng để dân chúng chiêm ngưỡng rồi mới hạ cánh xuống bãi đất phẳng ở trường đua Sài Gòn (chỗ Ngã Sáu Công Trường Dân Chủ hiện nay).
Phi công Van den Born lần đầu tiên ráp và lái chiếc máy bay tại sân đua ngựa Sài Gòn năm 1910, dân chúng bản xứ và người Pháp thích thú đứng xem (Ảnh bưu thiếp)
Máy bay dạng 4 cánh có chong chóng đằng trước gầm rú, lượn qua lượn lại vài vòng trong sự ngỡ ngàng của mọi người. Họ khẳng định với nhau đó là “con chim thép” – vật lạ từ cha sinh mẹ đẻ đến giờ chưa từng thấy. Sự kiện này được thầy giáo dạy tiếng Pháp và Quốc ngữ Sài Gòn Nguyễn Trần Cử kể trong cuốn hồi ký để lại cho gia đình: “Lúc đó đám đờn ông thì ngẩn ngơ, thích thú nhưng bầy phụ nữ và con nít thét lên vì sợ hãi. Nó bay xuống cứ như lao thẳng vào mình, khói lửa phun ra thành vệt dài như quầng mây phía sau. Điều nực cười là có mấy ông phú hộ, thương gia hỏi giá, thèm mua ngay con chim thép bự này…”.
Trong Thế chiến thứ nhất (1914 – 1918), máy bay đã tham chiến ở châu Âu. Sau này một số sĩ quan người Pháp tham chiến trở lại thuộc địa Nam kỳ, đóng ở trại lính bộ binh, lập câu lạc bộ chơi máy bay. Họ mua bộ phận rời từ Pháp, chở về Sài Gòn ráp lại, đem biểu diễn ở bãi trường đua cũ, bay vào phía Chợ Lớn rồi quay về. Phía dưới đất phải đốt khói để phi công biết được hướng gió, khi cất cánh và khi đáp xuống. Máy bay thuở ấy có hai tầng cánh, bay chậm, gây ngạc nhiên thích thú cho người xem.
Thực hiện kế hoạch đưa ngành hàng không vào Đông Dương, ngày 31.1.1917 chính quyền Bắc kỳ cho xây sân bay Vị Thủy (thuộc tổng Thanh Vị, huyện Minh Nghĩa, phủ Quốc Oai, Sơn Tây), rồi những chiếc máy bay quân sự đầu tiên được chở bằng tàu thủy Ménam cập bến Hải Phòng. Ngày 13.7.1917, Toàn quyền Đông Dương ký Nghị định thành lập Sở Hàng không Đông Dương đặt dưới sự chỉ đạo tối cao của Toàn quyền Đông Dương.
Phi công Van den Born lượn “con chim sắt” trên sân bay Lyon trước khi đưa chiếc máy bay qua Đông Dương (Ảnh Bưu thiếp)
Năm 1924, những nông dân ở Bình Định, cụ thể làng Hoà Hội hạt Phù Cát mới tận mặt chứng kiến không chỉ một mà tới 5 chiếc máy bay quân sự đáp xuống sân bay dã chiến do người Pháp ép dân phải làm xong trong 5 ngày. Trong hồi ký “Khúc tiêu đồng” của ông Hà Ngại – một vị quan triều Nguyễn – ông đã dành nhiều trang kể lại việc máy bay xuất hiện ở làng Hòa Hội, huyện Phù Cát, tỉnh Bình Định.
“Năm 1924, ngày kia, ông Commandant Glaise (trung tá, hồi đó gọi là quan tư) ở ngành tàu bay Pháp đến huyện tự giới thiệu và nói với tôi rằng có việc quân sự khẩn cấp ở miền thượng du Trung Kỳ, ông ấy phải đem 5 chiếc tàu bay vào để làm việc gấp lắm. Ông ấy cần một sân bay tạm ở làng Hòa Hội thuộc hạt Phù Cát để hạ cánh. Ông nhờ tôi huy động sức dân làm giúp cho. Nếu sân bay tạm ấy làm xong, tuần sau tàu bay đến đây được thì ông và các tướng lãnh sẽ cảm ơn lắm”. Ông Hà Ngại đã huy động dân trong làng Hòa Hội làm xong sân bay tạm trong 5 ngày, kịp cho 5 chiếc máy bay đáp xuống vào chiều hôm sau. Lúc ấy, máy bay là thứ rất lạ lẫm đối với người dân quê nên ông Hà Ngại đã thông báo trong nhân dân, ai muốn xem tàu bay cất cánh thì đến sân bay Hòa Hội mà xem.
Tuy nhiên, cuộc khởi hành lại không suôn sẻ, đã gây nên tai nạn đau lòng: “Sáng sớm ngày ấy, trời mưa ít, các tàu bay rồ máy sắp bay, thiên hạ đến xem, bốn phía sân chật ních. Gia đình tôi cùng lính tráng đều có mặt trong nhà quan tư gần đó. Viên quan ba lên một chiếc máy bay trước hết, chạy trên mặt đất một đỗi dài, quanh quẩn mãi mà cất lên không được vì bánh lún dưới bùn. Cuối cùng, “con vật khổng lồ” ngã nhào ra, chong chóng như vũ bão đánh ào ào vào khán giả. Tai nạn sấm sét xảy tới: 4 người chết, 12 người bị thương! Phi hành đoàn cũng bị thương. Toàn dân náo loạn. Mấy người lính lệ bồng tôi và con tôi chạy như điên. Tôi la to bảo đứng lại mãi họ mới đứng. Một chiếc xe hơi của người Pháp đi qua đó, liền quay vào chở phi hành đoàn xuống nhà thương. Tôi thấy 3 chiếc xe to của các ông tàu bay chở ngập những đồ vật, liền bảo mấy tài xế lập tức bỏ đồ xuống đất, đưa những người bị tai nạn xuống nhà thương Quy Nhơn… Xuống tòa, ông Công sứ nói: Ông ở An Nam, chưa thấy những tai nạn như vậy, còn bên Pháp xảy ra luôn luôn. Ông đừng lo chi. Để rồi các ông ở hãng tàu bay sẽ đến thăm gia đình bị nạn, an ủi và bồi thường cho họ… Sau đó 4 ngày, phi hành đoàn mới bay lên Kon Tum được”.
Năm 1925 thân máy bay được cải tiến và xuất hiện ở VN (Ảnh: Tư liệu)
Đến năm 1932, công tử Bạc Liêu Trần Trinh Huy là người đầu tiên sở hữu chiếc máy bay cá nhân tại VN. 24/6/1932, trên tờ báo Le Courrier Saigonnais đã loan tin giật gân công tử Bạc Liêu mua máy bay với tít lớn ở trang nhất: “M.Tran Trinh Huy propriétaire à Baclieu possède un avion et il aménager une piste d atterrissage sur sa propriété à Camau”, tạm dịch: “Ông điền chủ Trần Trinh Huy sắm một chiếc máy bay và làm sân bay trên đất của ông ở Cà Mau”. Công tử Bạc Liêu sở hữu máy bay ngày nay không là chuyện lạ nhưng thuở đó lại là một chuyện ly kỳ. Chiếc máy bay của công tử Bạc Liêu là loại máy bay 2 cánh quạt, 2 chỗ ngồi, đã được ông ký với hãng cung cấp máy bay của Pháp. Theo một vài nguồn thông tin, giá trị hợp đồng lên đến vài chục triệu đồng Đông Dương, tương đương hơn 100kg vàng. Và chính chiếc máy bay đó chở theo cha mình từ Sài Gòn về thị xã Bạc Liêu rồi về thị xã Cà Mau, đồng thời trước đó ông đã cho tá điền làm một sân bay nhỏ ở Cái Dầy, Bạc Liêu.
Tôi có đôi lần về quê ông Trần Trinh Huy (cậu Ba Huy) và đều ghé biệt thự của công tử để xem chơi cho biết. Lúc bấy giờ, ngôi nhà đã thành điểm ghé thăm cho du khách của ngành Du lịch tỉnh Bạc Liêu. Đúng ra nơi này là nhà của cha công tử “Hắc công tử”, ông Trần Trinh Trạch hay thường gọi là Hội đồng Trạch, nguyên là thành viên của Hội đồng Tư mật Nam kỳ (Conseil Privé), nguyên chánh hội trưởng và đồng sáng lập Ngân hàng Việt Nam – ngân hàng đầu tiên do chính người Việt Nam sáng lập và điều hành. Ông là một trong những phú hộ của đất Sài Gòn và Nam kỳ. Gia thế, ruộng đất hàng trăm ngàn mẫu ở Bạc Liêu, Cà Mau, Sóc Trăng kể cả vài đồn điền cà phê ở miền Đông Nam bộ. Nhiều câu chuyện được người hướng dẫn du lịch kể cho du khách nghe. Chuyện thật như thế nào khó mà đoán.
Máy bay chở vua Bảo Đại về Sài Gòn cấp cứu, trong lần đi săn ở Tây Nguyên và bị thương, đáp xuống phi trường Tân Sơn Nhất năm 1938 (Ảnh: Internet)
Riêng ông Trần Trinh Đức con của công tử Bạc Liêu xác nhận: “chuyện cha tôi có máy bay tôi có nghe; còn lái máy bay từ Sài Gòn về Bạc Liêu chưa nghe bao giờ”. Chuyện công tử Bạc Liêu lái máy bay đi thăm ruộng, đi thu tiền ở các tỉnh có nhiều trên báo chí qua lời thuật lại của các thành viên trong gia đình của cậu Ba Huy. Theo lời một người cháu gọi công tử Bạc Liêu bằng cậu, được nghe kể lại, có một lần Ba Huy đi thăm ruộng ở Cà Mau bằng máy bay. Cao hứng, công tử Bạc Liêu nói anh phi công người Pháp để mình lái. Do không rành đường bay, cũng như các kỹ thuật lái máy bay nên Công tử Bạc Liêu bay tận sang Thái Lan. Định quay về, nhưng máy bay hết xăng đành đáp xuống nước bạn. Ba Huy cùng phi cơ bị câu lưu tại Thái Lan báo hại ông hội đồng phải chở 3 chiếc ghe chày loại lớn đầy lúa qua tận Thái Lan nộp phạt chuộc Ba Huy và máy bay về. Ước tính số tiền nộp phạt khoảng vài nghìn đồng Đông Dương, tương đương khoảng 10kg vàng.
Qua chuyện kể từ những thông tin báo chí, có hai điểm không phù hợp với thực tế. Một là hồi những năm 1930, chưa có thị xã Bạc Liêu thì làm sao mà máy bay ghé đến đây được. Hai là công tử lên Sài Gòn nhận chiếc máy bay và lái thẳng về Bạc Liêu rồi mới về Cà Mau. Một người như ông Trần Trinh Huy dù có một thời gian ngắn sang Pháp du học nhưng không thu hoạch được bằng cấp gì ngoài chuyện ăn chơi nhảy đầm, còn lái máy bay cũng có thể học qua một khoá huấn luyện nào đó.
Nhưng với một người cho dù có bằng lái máy bay, lần đầu tiên tự điều khiển chiếc máy bay mới mua lại chở theo ông Hội đồng Trạch thì có dám không. Chuyện đi thăm ruộng ở Cà Mau, cậu Ba Huy còn phải thuê anh phi công người Pháp đó thôi. Thậm chí có chuyện cậu Ba Huy lái máy bay đi thu tiền tô ở Cà Mau, máy bay cắm đầu xuống ruộng cũng chỉ là chuyện thêu dệt.
TN
