Bên cạnh các loại dầu gió chủ trị cảm mạo, dầu cù là cũng được dân chúng khắp nơi sử dụng một cách phổ biến. Dầu Mac Phsu và dầu cao hiệu Ông Tiên (của nhà thuốc Ông Tiên). Đây là các loại dầu cao làm ra từ thảo dược như bạc hà, quế, khuynh diệp, tràm, long não…
Từ thập niên 1950, dấu cù là Mac Phsu đã vang danh khắp miền Nam, quảng cáo treo đầy khắp chợ (Nguồn: Manhhaiflickr)
Dầu Ông Tiên ít khi được nghe nhắc đến trên thương trường bởi sự áp đảo quảng cáo của dầu cù là Mac Phsu. Tuy vậy, nó được sử dụng phổ biến nhiều nhất ở vùng Chợ Lớn bởi chủ nhân sản xuất là ông Ông Tích – một đại thương gia người Hoa đến định cư ở đất Sài Gòn (sau gọi là Chợ Lớn) từ cuối thế kỷ 19. Ông Tích còn có cả một cơ nghiệp làm ăn theo kiểu gia tộc cùng với các con của mình là Ông Nghiệp Hùng, Ông Nghiệp Sơ, Ông Nghiệp Kỳ quản lý cả một ngân hàng, xây cất nhà cho thuê, nhà máy dệt, công ty vận tải đường bộ và đường thuỷ, xuất nhập cảng hàng hoá, xưởng đóng tàu, công ty bốc dỡ hàng hoá ở thương cảng Sài Gòn.
Trong bài viết này, tôi xin hầu chuyện đôi chút riêng về nguồn gốc xuất xứ dầu cù là Mac Phsu vang danh một thuở. Dầu Mac Phsu trong Đông dược gọi là dầu cao, một loại dầu mỡ sệt đặc. Và kể từ khi bà Daw Pyu làm ra loại dầu này bán ra thị trường, người Việt mình gọi là dầu cù là. Từ đó, dầu cù là trở thành tên gọi thông dụng dành cho các loại thuốc cao xức ngoài da. Hồi nhỏ, bọn con nít chúng tôi thường hay nghêu ngao: “Bòn bon, si-cu-la, sữa hột gà, dầu cù là Mac Phsu”.
Bà Daw Pyu là con gái của hoàng tử Miến Điện Myingun lưu vong sang Sài Gòn khi xảy ra cuộc chính biến trong triều đình Miến Điện ở Mandalay. Ông lưu vong và sống tại Sài Gòn được 32 năm (mất năm 1921). Theo nhà khảo cứu Nguyễn Đức Hiệp, “Niên giám Đông Dương 1908, Myingun có địa chỉ ở đường Paul Blanchy (Hai Bà Trưng ngày nay) “128. M. Myingun, prince de Birmanie”. Nhưng niên giám 1909 không thấy tên và niên giám 1910 cũng trên đường Paul Blanchy nhưng ở số “142. Th. J Myingun, prince de Birmanie fils”. Niên giám 1911 cho biết Myingun trú ngụ ở số 90 đường LeGrand de la Liraye (nay là đường Điện Biên Phủ) “90. rue Legrand de Liraye, Myingun, prince de Birmanie”). Niên giám 1912 thì lại ghi là ở số 192 trên cùng đường”.
Bà Daw Pyu (bên phải) cùng các con và cháu nội ngoại thuộc dòng tộc hoàng gia (Ảnh: Internet)
Người Pháp tạm thời cho hoàng tử Myingun tị nạn trong lúc tìm một cơ hội có thể dùng ông được. Ngoài việc cho ông hoàng Miến Điện cư trú ở Saigon, người Pháp cũng đã cung cấp cho ông một số tiền để sinh sống. Có thể các địa chỉ trên là các chỗ của gia đình ông và con cháu của ông ở Saigon. Myingun Min có 3 vợ trong đó có một người là người Việt. Không rõ bà Daw Pyu là con của người vợ nào (Miến Điện hay Việt Nam) của hoàng tử lưu vong Myingun.
Nhà văn Sơn Nam có viết một truyện ký Xóm Cù Là ở Rạch Giá trong bối cảnh thập niên 1930 của thế kỷ trước: “Dân trong xóm sống vui vẻ tập trung tại Ngã Tư, nơi gặp gỡ tự nhiên của hai con rạch cong queo và dùng đến 3 thứ tiếng: tiếng Việt, tiếng Miên, tiếng Triều Châu. Các vị bô lão cho biết, xưa kia vài người mộ đạo đã cất ngôi chùa tại ngã tư. Một vị tướng nhà Nguyễn có tá túc tại chùa, dâng cho chùa một tượng Phật nhỏ thỉnh từ xứ Cù Là trong lúc bôn ba hải ngoại. Các vị bô lão còn nói rõ, gọi là Cồ Là mới đúng. Cồ Là chỉ xứ Miến Điện giáp ranh Xiêm La…”.
Cách nay hơn 30 năm, tôi có dịp về phương Nam để tìm đến xóm Cù Là. Địa danh xóm Cù Là khi đó bao gồm ấp Hòa Thuận, xã Vĩnh Hòa Hiệp, một góc khu phố Minh Phú và một góc khu phố Minh Lạc của thị trấn Minh Lương với địa hình của một ngã ba sông thuộc huyện Châu Thành, tỉnh Kiên Giang. Có lẽ thuở ông Sơn Nam viết chuyện Xóm Cù Là khi ấy còn là Ngã Tư của hai con rạch, sau đó mở rộng thành sông. Nơi đây có một làng nghề chuyên làm cối xay lúa bằng gỗ, người dân địa phương còn gọi là xóm cối Cù Là. Tìm hiểu thêm từ các vị bô lão vì sao có tên là xóm Cù Là, các vị cho biết từ đời cha ông đã nghe hai tiếng “Cù Là”. Có vị cho rằng, do hồi xưa thuở cuối thế kỷ 19, lúc hoàng tử Myingun lưu vong sang Sài Gòn được người Pháp giúp đỡ chu cấp tiền bạc cho ông sinh sống ở vùng đất mới. Và sau đó, có một nhóm người Cù Là (Miến Điện) cũng lánh nạn di cư sang Việt Nam, định cư ở làng Vĩnh Hoà Hiệp làm nghề nông và buôn bán nhỏ để sinh sống. Có thể, từ đó mà có tên là xóm Cù Là.
Bà Daw Pyu (đứng giữa) cùng con gái và cháu ngoại (Ảnh: Internet)
Trở lại chuyện dầu cù là Mac Phsu xuất xứ từ đâu. Có vài chuyện truyền miệng từ hai chị em là cháu ngoại bà Daw Pyu (còn gọi là Mac Phsu) là bà Lê Kim Nga và Lê Kim Phụng rằng: Đó là năm 1930, thuở gia đình còn sống ở Phnom Penh, ông Thong Ong Zan, tức ông ngoại của hai bà đã từng dựa trên nền tảng công thức nấu dầu cù là của hoàng gia Miến Điện nhà vợ, đã khăn gói sang Singapore học thêm kỹ thuật nấu. Tại xứ người, ông Thong Ong Zan cùng một người đàn ông người Singapore lai Myanmar thọ giáo một bác sĩ người Anh tên Basythin.
Sau khi học được kỹ thuật nấu dầu cù là tuyệt diệu từ ông bác sĩ này, hai người học trò đặt tên cho loại dầu cao mình làm ra như sau: Ông người Singapore đặt tên cho dầu của mình là Tiger Balm, nhiều người Việt sau này quen gọi là “dầu cù là Con Cọp Vàng”, lấy màu nâu đỏ làm màu đặc trưng. Còn ông Thong Ong Zan gọi dầu của mình là “cù là”, nghĩa là “nước Miến Điện” và lấy màu xanh lục làm màu đặc trưng. Sau khi trở về Phnom Penh, ông mới thêm tên thường gọi của vợ là Mac Phsu vào làm thương hiệu dầu.
Sau khi sang Việt Nam sinh sống, gia đình bà Daw Pyu tiếp tục nấu và sản xuất dầu cù là Mac Phsu. Và thương hiệu này bắt đầu nổi tiếng từ thập niên 1950 được dân chúng khắp nơi yêu chuộng. Khắp nơi ở Sài Gòn, đâu đâu người ta cũng có thể nhìn thấy bảng quảng cáo to treo quanh các chợ và các đại lý bán thuốc Đông y.
Bài viết của ông Nguyễn Đức Hiệp ghi nhận, bà Daw Pyu là một thương gia có thế lực ở Việt Nam và rất giàu có. Bà lập gia đình với một người Việt Nam và có các con trai và gái và các cháu nội ngoại. Đây là sự khác biệt về quốc tịch của ông ngoại giữa câu chuyện kể của bà Lê Kim Nga và Lê Kim Phụng.
Một bảng quảng cáo dầu Mac Phsu bên sông Sài Gòn phía Thủ Thiêm, để dân chúng Sài Gòn ai cũng thấy (Nguồn: Manhhaiflickr)
Bà Daw Pyu sản xuất, phân phối và buôn bán dầu trị bệnh. Cũng giống như dầu “Tiger Balm” nổi tiếng ở Miến Điện, dầu (cù là Mac Phsu) được ưa chuộng ở khắp Đông Dương. Dầu “Tiger Balm” có màu đỏ, trong khi đó dầu của bà Daw Phyu ở Đông Dương có màu xanh lá cây.
Tổng đại lý của dầu cù là Mac Phsu tại Sài Gòn trước đây nằm trên đường Frère Louis (nay là đường Nguyễn Trãi, quận nhất), gần nhà thờ Huyện Sĩ, cách cổng xe lửa (nay đã bỏ) chỉ có mấy căn phố. Phía sau lưng nó nay là đường Phạm Ngũ Lão, ngó qua chợ Thái Bình. Dầu cù là Mac Phsu được quảng cáo khắp nơi ở miền Nam Việt Nam như trên báo chí, bảng quảng cáo ở các chợ tại Sài Gòn Chợ Lớn, ở các hiệu buôn, hiệu thuốc”. Mỗi lần đoàn thương mại của công ty Mac Phsu đi quảng cáo, bà Daw Pyu dẫn theo một con voi tên là Xà Kum. Con voi này sau được giao cho Thảo cầm viên sở thú Saigon.
Bản thân bà Daw Pyu cũng là một Phật tử mộ đạo và là người con có hiếu. Cũng theo Nguyễn Đức Hiệp, khi nghe tin thượng tọa Sayadaw từ Miến Điện đến Cam Bốt, bà Daw Pyu đã thân hành đi đến Phnom Penh để gặp ngài và đài thọ mọi chi phí mời ngài đến Saigon. Từ Cam Bốt, thượng tọa Sayadaw và các thân tín tháp tùng bằng máy bay đến Saigon làm lễ đọc kinh Paritta (kinh đọc dùng để xua đuổi ác tà và được công quả) sau khi đã trân trọng ban phát “Của Tam Bảo” hay các đồ vật tôn giáo tại mộ của cha bà là vị hoàng tử quá cố Myingun (như theo phong tục của phật tử Miến Điện ở lễ chôn cất).
Sau năm 1975, công ty sản xuất dầu Mac-Phsu không còn hoạt động, bà Daw Pyu và đa số con cháu đã đi định cư ở nước ngoài.
TN
