Nhớ tới đêm đầy ánh sáng

“Nhớ tới đêm đầy ánh sáng

Hương trong gió tràn mênh mang

Giây phút như ngừng thôi rơi, tiếng kinh muôn lời

Dáng xinh bao tiên kiều

Quỳ dâng thánh kinh ban chiều

Trong giáo đường, đêm Noel ấy

Ngàn đời tôi mến yêu…”

1.

Trên đây là trích đoạn lời ca trong tình khúc Giáo Ðường Im Bóng, tác phẩm đầu đời của người nhạc sĩ trẻ tuổi, hào hoa Nguyễn Thiện Tơ.^(*) Tân nhạc Việt Nam, được biết, ở những năm tháng khởi đầu 1930-1940, còn phôi thai, nhạt nhoà lắm. Ấy thế mà đã sớm xuất hiện một ca khúc gắn liền với một chuyện tình mang đậm màu sắc Giáng Sinh rất nhà thờ nhà thánh của người Công giáo. Ðó là một ngạc nhiên đến kỳ thú. Không những đối với công chúng cảm thụ nghệ thuật của âm thanh, mà còn đối với bản thân những con người dệt nên những âm thanh ấy, tức các nhạc sĩ sáng tác. Người ta cứ ngỡ rằng, Công giáo vốn là một thế giới riêng lẻ, chẳng ăn nhập bao nhiêu đến nguồn cảm hứng để sáng tác văn học nghệ thuật. Hơn nữa, Công giáo ở Việt Nam buổi ấy, không hơn một cộng đồng thiểu số, chưa có tác động bao nhiêu đến nhịp đời đang chớm chộn rộn ở xung quanh.

Chuyện của thi ca là thế. Còn âm nhạc thì sao? Câu trả lời, trước sau, cũng chưa dám khẳng định, chưa vượt qua cái ranh giới của một nghi vấn. Có chăng, điều ấy chỉ xảy ra cho giới văn nghệ sĩ phương Tây. Cho nên, không lạ gì, cả đến những cây đa cây đề, có công khai phá nền tân nhạc (nhạc cải cách) của nước ta, như Nguyễn Văn Tuyên (1909-2009), Nguyễn Xuân Khoát (1910-1993) và Lê Thương (1914-1996), ta cũng chỉ thấy họ viết về những đề tài chung chung, rất muôn thuở, là cảnh vật phong hoa tuyết nguyệt của thiên nhiên, là mùa màng, thời vụ của con người, của trời đất: Kiếp Hoa, Bình Minh, Bản Ðàn Xuân… Có nghĩa là, cái tôi bản ngã của riêng mỗi người chưa thấy phát tiết, chưa dám hé mở, phơi bày ra. Huống chi, cái tôi ấy lại là “cái tôi trữ tình”, là chuyện tình, tình yêu của trai gái, lứa đôi, giữa người ngoại đạo với con chiên của Chúa. Ở đây, tôi muốn nhấn mạnh đến góc độ lịch sử cùng hoàn cảnh đặc thù của dòng ca nhạc mang màu sắc Công giáo. Nên nhớ, vào đúng thời điểm ấy, cả đến thánh ca của người Công giáo Việt Nam – xét cả về mặt cung bậc, lẫn ngôn từ – trong sinh hoạt lễ lạy, kinh hạt, phụng vụ thường ngày, vẫn còn sử dụng gần như toàn văn La Tinh hoặc chuyển dịch từ tiếng Pháp, được trích chọn từ các thủ bản chính thống của Giáo hội, như Cantus Pro Festis Solemnioribus, như Cantiques de la Jeunesse…

2.

Mãi cho đến những năm 1940-1945 và về sau này thì đời sống thánh nhạc thánh ca Việt Nam mới thực sự khởi động với hàng loạt sự kiện: Những tuyển tập ca hát của Cha già Vượng ở Nam Ðịnh (1940); dòng nhạc thánh ca đẫm mùi kinh kệ Huế của JMT Nguyễn Văn Thích (1891-1978); của Linh mục Giacôbê Nguyễn Linh Kinh (1893-1955); của các nhạc đoàn Lê Bảo Tịnh của Hà Nội; Sao Mai của Bùi Chu; Ca Thánh của Phát Diệm; Thiên Cung của Hải Phòng; Tiếng Chuông Nam của Thanh Hoá; Minh Nhạc của Bắc Ninh; Phan Văn Minh của Sài Gòn và Liên Ðoàn Nhạc sĩ Công giáo của Vĩnh Long, Mỹ Tho, Cần Thơ v.v.

Hỏi chứ, giữa một kho báu vô vàn những bài thánh ca bất hủ của các bậc tài danh đã có lịch sử lâu bền từ thuở nào từ Roma, Áo, Pháp, Ðức, Tây Ban Nha v.v.  khi không sao lại đề cập tới Giáo Ðường Im Bóng của nhạc sĩ Nguyễn Thiện Tơ? Con người ấy và sự kiện ấy xem ra chẳng mấy gần và liên hệ gì tới người Công giáo mình, cho dù có ít nhiều bóng dáng và hơi hướm Giáng Sinh? Như thế, phải chăng, Nguyễn Thiện Tơ và Giáo Ðường Im Bóng xứng đáng là một “sự kiện văn hoá” có ấn tượng để chúng ta vinh danh? Phải xét đến cái thế “một mình một cõi, một mình chủ động” khi đặt bút viết nên Giáo Ðường Im Bóng, lấy cảm hứng, đề tài, khung cảnh, chất liệu Công giáo: Ðêm Noel, giáo đường, tiếng kinh, quỳ dâng, đêm đầy ánh sáng… Ngần ấy thứ và ngần ấy chi tiết thôi, không lẫn vào đâu được, phải là từ giáo đường, của nhà thờ, của đêm Noel. Chính trong khoảnh khắc thánh thiêng ấy, “đêm Noel đầy ánh sáng ấy, tiếng kinh muôn lời ấy, phút giây như ngừng thôi rơi ấy… và… tôi mến yêu” ấy là những chuỗi giai điệu và ngôn từ của thông điệp tình yêu mà tác giả muốn trao gửi một người, một người con gái đẹp bên đạo, nàng Vũ Hà Tiên. Có lẽ, không một tác phẩm văn học nghệ thuật nào mà không khởi đi từ một sự kiện, một biến cố, một câu chuyện có thật ở ngoài đời. Giáo Ðường Im Bóng của Nguyễn Thiện Tơ, còn lớp lang, đàng hoàng và rành rẽ hơn nhiều.

Chuyện kể rằng… “Khi ấy, tôi còn là một học sinh trường Thăng Long, Hà Nội. Một lần về Nam Ðịnh, để đàn hát, làm từ thiện, tôi quen biết nàng. Ngay từ cái nhìn đầu tiên, tôi đã cảm thấy mình yêu người con gái ấy...” Nhưng tình duyên trắc trở, vì gia đình Vũ Hà Tiên theo đạo gốc đạo dòng, mà Nguyễn Thiện Tơ lại là người ngoại đạo. Hồi ấy ,chuyện hôn nhân khác đạo vẫn còn là một rào cản, chưa thể vượt qua. Trong cơn đau khổ và tuyệt vọng, Nguyễn Thiện Tơ đã gửi tâm sự xót xa, mong mỏi, đợi chờ của mình vào tình khúc Giáo Ðường Im Bóng... “Ðây là bài hát đầu tay của tôi, khi đó,mới là phần nhạc. Lời ca do Phi Tâm Yến cứ nương theo dòng chảy của âm nhạc mà dệt vào.”

“Nơi giáo đường im bóng

Tôi thầm mong ngóng..

Lá êm êm rơi trên gương hồ

Hình như mối tơ duyên xa mờ

Tôi mơ mắt huyền những trông bao phút vui thần tiên qua

Thấy đâu bây giờ?”

Cuối cùng, ước mơ cùng lời nguyện cầu của đôi uyên ương ấy đã được đền đáp. Hai người đã vượt qua mọi trở ngại để nên duyên nợ một đời với nhau. Chính tác giả đã bộc bạch nỗi lòng: “Chắc hẳn, Chúa Trời cũng chiều lòng chúng tôi, đã cho chúng tôi một kết thúc đẹp, một tình yêu có hậu.”

3.

Nói về Vũ Hà Tiên, người con gái của nhà thờ Nam Ðịnh và Hà Nội đã đi vào tác phẩm của nhạc sĩ Nguyễn Thiện Tơ thế nào thì hình ảnh người con gái bên đạo ấy vẫn cứ là những bản sao truyền thần trong thơ của Hồ Dzếnh, của Kiên Giang, của Nhất Tuấn…

Mãi về sau, những thập niên 1955-1975, ở miền Nam, ở Sài Gòn, người yêu thơ nhạc, vẫn dễ dàng bắt gặp đâu đó, bóng dáng yêu kiều của các nàng. Từ trong sách báo, truyền thanh, truyền hình; từ xóm làng, khu phố đến giảng đường, trường học; từ thời trang đến thị trường mua sắm. Ðặc biệt, phải nói đến cái thế giới bao la nhạc tình Giáng Sinh của bao nhiêu tên tuổi một thuở một thời. Rõ ràng, đã hình thành một không gian và một thời gian đầy ắp sắc màu Giáng Sinh của Sài Gòn. Dường như, tôi có cảm tưởng, Giáng Sinh hiện ra lung linh đâu đó, trên hè phố thênh thang Tự Do, Lê Lợi, Nguyễn Huệ, tạt ngang vào thương xá Tax, hành lang Eden. Ðâu đâu, cũng dập dìu từng cặp, líu lo, quấn quýt, dùng dằng. Họ vừa tan lễ đêm ở Vương Cung thánh đường ra, chụp hình trước chân tượng Ðức Mẹ Hoà Bình. Rồi, chẳng ai bảo ai, ghé vào dãy kiosque kè theo mặt tiền Bưu Ðiện, mua vội ổ bánh mì kẹp thịt còn nóng hổi, đèo nhau trên yên xe Honda rảo khắp thị thành sáng trưng. Trong khi ấy thì từ các quán xá, nhà hàng, ngõ xóm dân cư, vọng ra rộn ràng những bài thánh ca: Silent Night, We Wish you a Merry Christmas, Jingle bells, Drummer Boys, Feliz Navidad… Ấy là chưa chạm đến những tình khúc Giáng Sinh để đời của Sài Gòn. Sẽ là chuyện dài nhiều tập, liên chi hồ điệp. Nào, Phạm Duy phổ thơ Giáng Sinh của Nhất Tuấn, Nguyễn Tất Nhiên và Vũ Hữu Ðịnh, Phạm Văn Bình. Nào Nguyễn Văn Ðông với  Ðêm Thánh Huy Hoàng, Mùa Sao Sáng, Bóng Nhỏ Giáo Ðường. Nào, Lá Thư Trần Thế của Hoài Linh; Hai Mùa Noel của Ðài Phương Trang và “Bài Thánh Ca Buồn” của Nguyễn Vũ.^… 

4.

Trở lại với Giáo Ðường Im Bóng và Nguyễn Thiện Tơ. Ðến đây thì hẳn là bạn đọc đã hiểu vì sao tôi chọn nhạc phẩm và tác giả này rồi chứ? Con người và sự kiện văn hoá độc đáo ấy, không chỉ tồn tại bằng giá trị nghệ thuật, mà còn mang ý nghĩa, làm sáng lên vẻ đẹp của một mối tình xuyên thế kỷ. Họ, sau đám cưới năm 1944 ở một nhà thờ nhỏ có tên là Mỹ Dục, ngoại ô thành phố Vinh, rồi về sống với nhau đầm ấm, yên ả tại căn nhà số 22 phố Mai Hắc Ðế (Charron cũ), cùng nhau đi lễ ở nhà thờ Hàm Long, Hà Nội…

Giáo Ðường Im Bóng đã trở thành một trong những tình khúc không thể thiếu vắng trong những Mùa Giáng Sinh của những đôi lứa yêu nhau. Nếu Silent Night hoặc Hang Bê Lem, Cao Cung Lên và Trời Cao là những bản thánh ca bất hủ đã vang xa ra khỏi cung thánh của giáo đường, hội nhập vào đời sống văn hoá dân gian thì Giáo Ðường Im Bóng, một bản tình ca  Giáng Sinh ở ngoài đời cũng đã thấp thoáng đâu đó ở ngay những vòm cửa rộng mở của giáo đường vậy. Bởi, ta đang “Nhớ Tới Ðêm Ðầy Ánh Sáng”.

LDB

Chú thích:

* Nguyễn Thiện Tơ sinh năm 1921 tại Thanh Oai, Hà Đông (nay là Hà Nội). Năm 1938, mới 17 tuổi, viết Giáo Đường Im Bóng, cùng thời điểm với những ca khúc đầu tiên của Nguyễn Văn Tuyên, Nguyễn Xuân Khoát và Lê Thương. Gia tài âm nhạc của ông không nhiều. Ngoài Giáo Đường Im Bóng, còn có: Cung Đàn Xưa, Đêm Trăng Xưa, Nắng Xuân, Nhắn Gió Chiều, Mộng Giang Hồ, Khúc Nhạc Canh Tàn, Giấc Mơ Xưa, Nhạc Đồng Quê, Chiều Tà, Trên Đường Về, Qua Bến Năm Xưa, Nhớ Trăng Huyền Xưa.

Bà Vũ Hà Tiên mãn phần ngày 4.10.2013, đại thọ 92 tuổi. Thì ra, cả hai người cùng một năm sinh, 1921. Riêng nhạc sĩ Nguyễn Thiện Tơ đã bước vào ngưỡng đại thượng thọ 100 tuổi, năm 2021.

Ông là thầy dạy đàn cho các nhạc sĩ Đoàn Chuẩn, Dzoãn Mẫn, Nguyễn Văn Quỳ