Cứ mỗi 4 năm một lần, Hoa Kỳ lại có cuộc Tổng tuyển cử cho chức vụ Tổng Thống Hoa Kỳ (Presidential Election) và nhiều chức vụ khác trong Thượng viện, Hạ viện của liên bang lẫn tiểu bang. Tuy nhiên, có lẽ điều mà nhiều người vẫn hay thắc mắc là hệ thống bầu cử theo cách Cử Tri Ðoàn (Electoral College) của Hoa Kỳ và những lá phiếu phổ thông (Popular Vote) của người dân, nhiều người không hiểu vì sao trong nhiều cuộc bầu cử tổng thống, có khi ứng cử viên tổng thống này có nhiều lá phiếu phổ thông hơn ứng cử viên tổng thống kia nhưng tại sao vẫn thua? Vậy lá phiếu phổ thông là gì, có ảnh hưởng ra sao, và phiếu Cử Tri Ðoàn có ảnh hưởng đến kết quả bầu cử chức vụ Tổng Thống Hoa Kỳ như thế nào, chúng ta hãy tìm hiểu xem Cử Tri Ðoàn và Phiếu Phổ Thông là gì?
Phiếu phổ thông là lá phiếu bầu của người dân Hoa Kỳ, hay còn gọi là popular vote. Trong mỗi đợt bầu cử tổng thống, người dân Hoa Kỳ thực hiện quyền bầu cử của mình bằng cách đầu phiếu cho ứng cử viên tổng thống nào mà họ muốn. Sau khi thực hiện quyền bầu cử, những lá phiếu phổ thông từ người dân được kiểm và tổng kết cho từng tiểu bang. Khi có kết quả đầy đủ, từng tiểu bang sẽ xác định được bao nhiêu phiếu phổ thông đã được bầu cho ứng cử viên nào, cũng đồng nghĩa với việc bầu cho đảng nào, Cộng Hoà, Dân Chủ hay Ðộc Lập… Trong toàn quốc Hoa Kỳ, có 48 tiểu bang theo hệ thống “winner-takes-all”, có nghĩa là số phiếu phổ thông cho ứng cử viên tổng thống nào cao hơn thì tiểu bang đó sẽ dùng hết số phiếu đại cử tri (Electoral Votes) cho ứng cử viên đó. Riêng hai tiểu bang Nebraska và Main thì lại dùng hệ thống “congressional district method” chia phiếu đại cử tri theo với tỉ lệ của phiếu phổ thông, để nếu ứng cử viên tổng thống nào được nhiều phiếu phổ thông hơn thì sẽ được nhiều phiếu đại cử tri hơn (chứ không hoàn toàn lấy hết phiếu đại cử tri của tiểu bang).
Bởi thế, nếu không có lá phiếu bầu cử của người dân (phiếu phổ thông) thì sẽ không có phiếu đại cử tri. Cho nên, nếu như ai đó nói “kết quả bầu cử Tổng Thống Hoa Kỳ chỉ phụ thuộc vào phiếu đại cử tri mà không liên quan gì đến phiếu phổ thông” thì hoàn toàn không đúng như thế. Trong cuộc tổng tuyển cử cho chức vị tổng thống, lá phiếu bầu của người dân sẽ giúp xác định các đại cử tri (elector) trong tiểu bang mình bỏ phiếu. Khi một người dân bầu phiếu cho một ứng cử viên tổng thống, có nghĩa là người đó không thực sự bầu phiếu trực tiếp cho ứng cử viên tổng thống đó, mà người dân đang báo cho tiểu bang, nơi mình bỏ phiếu, biết rằng ứng cử viên mà mình muốn chọn là ai.
Có nhiều người thắc mắc tại sao Hoa Kỳ không dùng hệ thống Phiếu Phổ Thông (popular vote) để hễ ứng cử viên tổng thống nào nếu nhiều phiếu phổ thông hơn thì đắc cử theo kiểu đa số thắng thiểu số? Từ khi lập quốc, những vị công thần khai quốc Hoa Kỳ cũng đã từng nghĩ đến việc dùng lá phiếu phổ thông. Thế nhưng, do Hoa Kỳ có nhiều tiểu bang cùng với diện tích, dân số, dân trí, và kinh tế giữa các tiểu bang lại không đồng đều. Nếu như dùng hệ thống phiếu phổ thông để quyết định việc đắc cử của một UCV tổng thống Hoa Kỳ thì có thể gặp một số trở ngại. Giả sử như có một ứng cử viên tổng thống nào đó có quyền lực, “đi đêm” (lobby), kích động hay dụ dỗ các cử tri ở những tiểu bang đông dân nhất thì kết quả thắng quá dễ dàng, vậy rồi những tiểu bang nhỏ khác không có tiếng nói và không công bằng, dân chủ chút nào cả. Bởi vậy nên từ đó mới phát sinh ra phiếu đại cử tri (Electoral Vote), để một phần nào đó cân bằng mọi lá phiếu từ thành thị đến nông thôn, từ người giàu đến người nghèo, từ tiểu bang nhỏ đến tiểu bang lớn,…
Tùy thuộc vào dân số mà mỗi tiểu bang của Hoa Kỳ có một con số đại cử tri nhất định trong Cử Tri Ðoàn. Số phiếu đại cử tri được phân phối dựa theo kết quả của thống kê dân số (mỗi 10 năm 1 lần). Việc phân phối đại cử tri như hiện nay là dựa trên kết quả của thống kê dân số vào năm 2010. Thế nên, số đại cử tri trong Cử Tri Ðoàn hiện nay chỉ có hiệu lực cho 3 cuộc Tổng Tuyển Cử: 2012, 2016 và 2020 mà thôi. Hiện nay, tổng cộng trong toàn quốc Hoa Kỳ có 538 đại cử tri trong Cử Tri Ðoàn. Con số 538 đại cử tri trong Cử Tri Ðoàn bằng với tổng số của các Thượng Nghị Sĩ liên bang (100) và Dân Biểu liên bang (435) cộng thêm (03) đại cử tri của Washington D.C. Các tiểu bang có nhiều phiếu đại cử tri nhất là California: 55 phiếu; Texas: 38 phiếu; New York: 29 phiếu; Florida: 29 phiếu; Illinois: 20 phiếu và Pennsylvania: 20 phiếu. Bảy tiểu bang có ít dân số nhất là Alaska, Delaware, Montana, North Dakota, South Dakota, Vermont và Wyoming – mỗi tiểu bang này chỉ có 03 phiếu đại cử tri cho mỗi nơi.
Sở dĩ Washington D.C. có 3 đại cử tri vì theo Tu Chính Hiến Pháp số 23 (Twenty-third Amendment) thì Washington D.C. tuy không là một tiểu bang nhưng có quyền có số đại cử tri bằng với số đại cử tri của tiểu bang ít dân số nhất. Tiểu bang ít dân số nhất hiện nay của Hoa Kỳ là Wyoming, có 3 đại cử tri, cho nên Washington D.C. cũng chỉ có thể có 3 đại cử tri mà thôi. Số lượng đại cử tri của mỗi tiểu bang được tính như sau: Số Ðại Cử Tri = số Thượng Nghị Sĩ liên bang của mỗi tiểu bang + số Dân Biểu liên bang của mỗi tiểu bang (vì mỗi khu vực Dân Biểu liên bang được phân phối tuỳ theo kết quả của cuộc thống kê dân số). Ví dụ: tiểu bang Texas có 2 Thượng Nghị Sĩ liên bang + 36 Dân Biểu liên bang = 38 vị Ðại Cử Tri trong Cử Tri Ðoàn.
Theo ví dụ trên của tiểu bang Texas, thì số 38 là số lượng đại cử tri được tính dựa theo tổng số Thượng Nghị Sĩ và Dân Biểu liên bang. Vậy đích danh những vị đại cử tri (Electors) là ai? Ðó là những nhân vật cao cấp, hoạt động tích cực trong đảng phái chính trị của mình và được đảng phái đó chỉ định. Trong Ðiều II, mục 1 (Article II, section 1) của Hiến Pháp Hoa Kỳ quy định rằng các Thượng Nghị Sĩ (Senator) hoặc các Dân Biểu (Representative), hay những người đang nắm giữ chức vụ trong các Office of Trust hoặc Profit của Hoa Kỳ sẽ không được chỉ định làm Ðại Cử Tri. Mỗi tiểu bang đều có Giấy Chứng Nhận (Certificates of Ascertainment) xác nhận tên của các đại cử tri đã được chỉ định. Việc lựa chọn đại cử tri của mỗi tiểu bang là một quá trình gồm hai phần. Ðầu tiên, các đảng phái chính trị của mỗi tiểu bang lựa chọn những đại cử tri có tiềm năng trước khi cuộc tổng tuyển cử bắt đầu. Việc lựa chọn đại cử tri của mỗi đảng phái thường xảy ra tại các hội nghị của đảng tại từng tiểu bang (state party conventions) hoặc bằng cách bỏ phiếu của Ủy ban Trung ương Ðảng (party’s central committee). Việc lựa chọn của mỗi đảng phái này cũng thay đổi theo từng tiểu bang. Phần thứ nhì của việc lựa chọn các đại cử tri xảy ra ngay trong Ngày Tổng Tuyển Cử. Khi các cử tri của mỗi tiểu bang đi đầu phiếu cho ứng cử viên tổng thống, thì đồng thời họ cũng đang đầu phiếu để chọn đại cử tri trong tiểu bang của họ. Tên của các đại cử tri (mà các đảng phái đã lựa chọn sẵn) có thể có hoặc không có trong lá phiếu (tuỳ thuộc vào thể thức bầu cử và lá phiếu của từng tiểu bang). Mỗi đại cử tri sẽ đại diện cho một phiếu của Cử Tri Ðoàn.
Trong đợt bầu cử tổng thống năm nay, vào ngày 14 tháng 12, 2020, các Cử Tri Ðoàn sẽ họp lại ở từng tiểu bang của họ và sẽ chính thức bầu chọn tổng thống và phó tổng thống dựa theo kết quả của số phiếu phổ thông trong từng tiểu bang. Ðể trở thành tổng thống, một ứng cử viên phải cần hội đủ tối thiểu là 270 phiếu trong Cử Tri Ðoàn. Với cách bỏ phiếu như vậy, nên có thể một ứng cử viên có thể bước vào Toà Bạch Ốc mà không cần đạt được đa số phiếu phổ thông (popular vote), mà chỉ cần chiếm được đa số phiếu của Cử Tri Ðoàn là đủ.
Tối Cao Pháp Viện năm nay vừa ra phán quyết và yêu cầu các đại cử tri cam kết phải bỏ phiếu thuận theo kết quả của phiếu phổ thông, và còn có thể bị ràng buộc bởi những cam kết với các đảng phái chính trị của họ. Nếu như vi phạm luật định này, đại cử tri có thể bị phạt tiền hoặc bị hủy kết quả bầu cử và bị thay thế bởi một đại cử tri khác.
Trong lịch sử Hoa Kỳ, bà Clinton là người ứng cử viên tổng thống nữ đầu tiên thắng số phiếu phổ thông nhưng lại không thắng số phiếu Cử Tri Ðoàn. Và đây cũng là lần bầu cử thứ 5 trong lịch sử Hoa Kỳ, mà một ứng cử viên tổng thống thắng số phiếu phổ thông nhưng lại không thể đắc cử tổng thống. Bốn lần trước là Andrew Jackson vào năm 1824 (thua John Quincy Adams); Samuel Tilden vào năm 1876 (thua Rutherford B. Hayes); Grover Cleveland vào năm 1888 (thua Benjamin Harrison); và lần gần đây nhất là năm 2000 giữa ứng cử viên Cộng Hoà George W. Bush và ứng cử viên Dân Chủ Al Gore. Vào năm 2000, ứng cử viên Al Gore cũng thắng số phiếu phổ thông nhưng lại thua Cựu Tổng Thống George W. Bush về số phiếu đại cử tri.
Cuối năm nay, sau khi Cử Tri Ðoàn đã bầu chọn xong tổng thống/phó tổng thống, chậm nhất là ngày 23 tháng 12, kết quả phải được gửi về cho Chủ Tịch Thượng Viện. Sau đó, qua đầu năm tới, ngày 6 tháng 1 năm 2021, Quốc Hội sẽ họp lại để kiểm phiếu đại cử tri, sau cùng sẽ chính thức tuyên bố ai là vị Tổng Thống của Hoa Kỳ trong nhiệm kỳ tới. Và ngày nhậm chức của vị Tổng Thống Hoa Kỳ trong nhiệm kỳ sắp tới là ngày 20 tháng 1 năm 2021.
HNS