Ngày nay ai cũng có thể mua một cái printer nho nhỏ về gắn nối vào máy tính là có thể in được đủ thứ cho cá nhân mình.Nhưng máy in roneo xa xưa có lẽ là “bậc trưởng lão” của loại máy in cá nhân bây giờ.
Con trai tôi, thế hệ 9X một hôm bỗng hỏi: “In ronéo là gì vậy mẹ?”. Tôi nhìn chàng trai lớp tuổi hai mươi, nhoay nhoáy máy tính với nào là lập trình, đồ họa… mà thật khó khăn để giải thích cho con một cách dễ hiểu nhất về một loại máy in ấn, thịnh hành ở Việt Nam từ hơn 40 năm trước. Câu chuyện giữa hai mẹ con với bao nhiêu kỷ niệm ùa về.
Lần đầu tiên tôi biết đến hình thức in ronéo vào mùa hè năm lớp 6 (niên khóa 1970-1971). Trường tôi, trung học Diên Khánh (Khánh Hòa) phát hành một đặc san có tên là “Mây Ngàn”, tuyển tập thơ văn của giáo viên và học sinh trong trường. Khi ấy thầy dạy tôi môn Hóa là Lê Viết Minh, người phụ trách chính vì thầy viết chữ bay bướm và vẽ rất đẹp.
Niên khóa 1971–1972, trường xuất bản đặc san “Ði Giữa Mưa Thu”, tuyển tập thi ca của liên lớp 10, gồm những bài bình giảng thơ. Chủ bút là thầy Ðinh Thư, dạy Văn. Tôi biết rất rõ quá trình hình thành nên tập san này là bởi khi ấy anh tôi làm “Tổng thư ký”. Trình bày chính vẫn là thầy Minh. Tôi còn giữ bản photo tập san “Mây Ngàn”, riêng “Ði Giữa Mưa Thu” tôi chưa tìm lại được.
Bìa Đặc san Mây Ngàn và máy in roneo
Hồi ấy, hầu như các trường trung học ở miền Nam đều có phát hành những đặc san in roneo nhân sự kiện gì đó, kết thúc năm học… hay những nhóm văn, thơ tự in phát hành các tác phẩm.
Trong nhà tôi có cây bút stencil để viết trên giấy sáp in ronéo. Thầy Minh viết và vẽ trên giấy stencil làm nên cuốn đặc san có hình thức rất đẹp. Tuy nhiên, kiến thức của tôi chỉ dừng lại ở tờ giấy stencil và cây bút. Mãi đến khi ra làm việc, tôi mới tiếp cận máy in ronéo.
Cái “thuở ban đầu lưu luyến ấy” nó là một máy quay bằng tay, một vòng quay in ra một trang nên gọi là quay ronéo. Sau này có máy ronéo điện, in nhanh hơn nên gọi là in ronéo. Vì thế có nhiều người quen gọi “quay ronéo”.
Phía sau phòng Hành chính có một phòng nhỏ cửa mở ra bên hông tòa nhà, bên trong đặt một máy in ronéo. Văn thư là chị M L. Thỉnh thoảng giải lao, tôi đến phòng chị và xem chị in ấn. Sau này vì yêu cầu công việc, tôi cũng tự in ronéo được.
Ðầu tiên là đánh máy trên giấy stencil. Phần đầu giấy stencil là bìa cứng có đục lỗ để gắn vào các trục nhỏ trên máy in ronéo, giữ cho giấy stencil không bị lệch. Có ba lớp: giấy sáp màu trắng, giấy than và giấy bìa. Cuốn giấy stencil vào trục lăn của máy đánh chữ rồi gõ chữ, (không kẹp ru-băng mục đích đục lỗ giấy sáp). Chữ hiện lên nhờ lớp giấy than. Người đánh máy phải rất cẩn thận không để sai sót, vì sai là hư mất tờ giấy stencil. Có một lọ mực tẩy, để xóa và sửa những chữ sai, nhưng văn bản in ra sẽ không đẹp
Sau đó xé bỏ lớp giấy bìa và giấy than rồi gắn stencil vào máy in ronéo và bôi mực lên rồi quay và đếm số bản in. Khi quay phải chú ý để văn bản in ra không bị nhòe chữ, xiên xẹo, gấp nếp…
Tập nhạc trẻ in roneo
In ronéo là một nghề “làm ăn” rất được vào thập niên 70-80. Ở Thành quê tôi có nhà sách Hàm Thụ, Nha Trang nổi tiếng có nhà Tiên Ronéo ở đường Nguyễn Bỉnh Khiêm. Thế hệ tôi chắc nhiều người Nha Trang xưa còn nhớ. Tôi có người bạn làm nghề viết vẽ trên giấy stencil. Anh kể, đặt giấy stencil trên miếng kính, nếu không có bút stencil thì lấy đầu nhọn của compas viết vẽ cũng ngon lành.
Còn nữa, thịnh hành vào giai đoạn từ 1976 đến cuối 80, ở Sài Gòn có nghề in ronéo những bản nhạc trẻ Anh, Pháp… bán trên vỉa hè, sạp báo, tiệm sách… Một tập nhạc khoảng 10 bài. Thế hệ tôi đi học ở Sài Gòn (năm 1977) khó quên được ở những bến xe có nhiều người bán sách báo dạo và thêm những tập nhạc này. Những người thích hát hay chơi đàn thường “lùng sục” tìm mua những bản nhạc yêu thích.
Máy đánh chữ điện ra đời, tuy tuổi thọ không lâu nhưng khắc phục khá nhiều bất tiện của máy đánh chữ tay, như: đánh nhanh, nhẹ hơn, có thể xóa được dòng chữ sai…
Bút stencil
Rồi máy vi tính bắt đầu đưa vào cơ quan (khoảng năm 1989) với phần mềm tiếng Việt rất “sơ khai” là Vietrex, chạy trên hệ điều hành MS-DOS. Máy đánh chữ cáo chung nhường chỗ cho máy tính và máy in kim. Hình thức in ronéo vẫn còn. Giấy stencil được in trên máy in kim rồi in ronéo. Chữ trên văn bản đẹp hơn rất nhiều.
Cho đến khi Windows thay thế MS-DOS, Vietrex cáo chung và máy ronéo cũng thành cổ vật khi máy photocopy giải quyết nhanh chóng những hạn chế của in Litho (in thạch bản) đầu thế kỷ 20 và in ronéo cuối thế kỷ 20.
Thật là thiếu sót nếu không nhắc đến nghề in lụa hưng thịnh vào những năm 80, khi mà những tấm thiệp cưới hầu hết được in bằng hình thức này. Nghề đánh máy vi tính thuê và photocopy vẫn còn duy trì đến bây giờ.
Tôi nói chuyện với L T, bạn tôi làm văn thư khi vừa tốt nghiệp phổ thông đến ngày nghỉ hưu. Bạn kể vanh vách phương thức in ronéo và những kỷ niệm cười đau ruột khi chưa có kinh nghiệm, đặt giấy stencil bị ngược in ra 50 văn bản chữ ngược, cứ lo bị sếp mắng.
Thật khó tổng kết hết về sự phát triển của công nghệ và cũng khó đoán trong tương lai công nghệ sẽ tiến xa đến đâu. Bạn tôi ở Mỹ, một hôm gửi cho tôi tấm hình một máy vi tính “khổng lồ”, to bằng cả một căn phòng vào thập niên 1940 với dòng chú thích: Máy tính này thua xa lắc cái điện thoại thông minh bé tí chúng ta đang cầm trong tay bây giờ.
Và, tôi cảm thấy mình thật sự hạnh phúc khi được sống và chứng kiến sự phát triển của công nghệ bây giờ.
ĐTTT
