Sau đây là bài phóng sự điều tra về vụ mất điện kinh hoàng tại Texas trong tuần lễ Valentine, do báo Texas Tribune và ProPublica đồng thực hiện. Bài lược dịch này được chia làm hai phần. Phần I trình bày bối cảnh lịch sử, Phần 2 đi sâu vào các tổ chức liên quan đến ngành điện lực ở Texas.

Cư dân Houston xếp hàng chờ có điện trở lại để thay bình khí đốt propane. Ảnh: Mark Felix/WP 

Phần I

Luminant là nhà sản xuất điện lớn nhất Texas. Trong một cơn lạnh bất thường năm 2014, các nhà máy phát điện của Luminant đã phải ngừng chạy cả chục lần chỉ trong vòng 12 tiếng khiến lưới điện của tiểu bang suýt bị cúp. Rất may chuyện đó đã không xảy ra. Trước đó chỉ ba năm, các nhà máy điện của Luminant cũng đã ngừng hoạt động trong cơn bão tuyết cực lớn vào tháng 2, 2011, khi Dallas đang chuẩn bị cho giải Super Bowl. Lần đó Luminant bị tiểu bang phạt $750,000 vì đã không cung cấp đủ điện đúng theo hợp đồng. ERCOT (Electric Reliability Council of Texas) — công ty quản lý điện lực toàn tiểu bang, đã phải cúp điện luân phiên để bảo toàn lưới điện.

Bản tường trình của uỷ ban giám sát dịch vụ công yếu — Public Utility Commission (PUC), sau vụ mất điện 2011 kết luận Luminant và các hãng điện ở Texas “đã không nhìn ra những điểm yếu trong hệ thống có thể làm máy móc ngưng hoạt động khi nhiệt độ xuống quá thấp.” Vào tháng 5, 2014, PUC đưa ra một số quy định mới nhằm bảo vệ các điểm trọng yếu của hệ thống và khắc phục các nhược điểm nói trên. Nhưng Luminant phản đối; họ nói chúng không cần thiết và chưa chắc sẽ giúp phát giác đâu là những điểm yếu thật sự. Họ lý luận: “Sự kiện khí hậu không cái nào giống cái nào. Mọi phân tích dựa trên vài trường hợp cá biệt đều vô nghĩa.”

Nhân viên thành phố Richardson cạo tuyết bị đóng băng trước Toà đô chánh ngày 16/2. Ảnh: LM Otero/AP

Cuối cùng PUC đã rút lại một số điều kiện về sau được cho là cực kỳ quan trọng. Thay vì phải truy tìm tất cả các điểm yếu trong hệ thống, nhà sản xuất chỉ phải xác định những nhược điểm nào cần khắc phục dựa trên các tình huống đã xảy ra trong quá khứ. Nhượng bộ này của PUC là một trong những nguyên nhân dẫn đến sự suy sụp dây chuyền của lưới điện tiểu bang, vì nó không bảo vệ nổi các nhà máy phát điện trong thời tiết cực xấu. Trong cơn bão Uri vừa qua hơn 46,000 MegaWatt điện đã bị cắt, đủ để phục vụ 9 triệu căn nhà. Vào cao điểm của cơn lạnh, hơn 4.5 triệu nóc gia đã bị cúp điện. Số người chết vì Uri tại Texas đã lên gần 60 người, trong đó có ít nhất hai gia đình người Việt.

Xem thêm:   75 tuổi NATO

Từ nhiều thập niên qua, các cơ quan giám sát năng lượng cũng như giới lập pháp của Texas vẫn bị khống chế bởi giới tài phiệt sau lưng các công ty sản xuất và phân phối điện. Và bởi vì Texas có mạng lưới điện độc lập không kết nối với hai mạng lưới điện quốc gia, lưới điện của Texas không bị quản chế bởi các quy định của chính quyền liên bang. Nhưng điều đó không có nghĩa liên bang không được phép điều tra và cho ý kiến mỗi khi có chuyện.

Dân Dallas lượm củi về đốt từ một địa điểm phát củi miễn phí của thành phố. Ảnh: LM Otero/AP

Sau vụ cúp điện luân phiên năm 2011, cơ quan giám sát năng lượng liên bang FERC (Federal Energy Regulatory Commission) đã làm một bản tường trình chi tiết và đưa ra một số đề nghị nhằm cải thiện hệ thống điện lực của Texas. FERC cho hay đa số các nhà sản xuất điện cũng như cung cấp khí đốt ở Texas vẫn chưa thiết kế những phương thức chống lạnh căn bản như bao bọc đường ống dẫn gas, xây tường chắn gió, lắp đặt máy sưởi v.v. như nhiều nơi khác trên nước Mỹ và Canada. Ba năm sau, FERC lại làm một bản tường trình tương tự sau trận bão 2014. Kết quả vẫn vậy, chẳng đi tới đâu.

Vài nhà lập pháp có tầm nhìn xa đã đề nghị một vài thay đổi như buộc các nhà sản xuất phải dự trữ năng lượng phòng bị, hoặc phải có người đại diện cho người tiêu thụ và giới tiểu thương trong hội đồng quản trị của ERCOT. Một số nghị viên còn muốn thấy PUC và Texas Railroad Commission — cơ quan giám sát đường sắt và đường dẫn dầu thô, khí đốt — có thêm quyền hạn để kiểm soát kỹ nghệ điện hữu hiệu hơn. Nhưng mọi nỗ lực cải tổ hệ thống trong hai mươi năm qua, kể từ khi Texas “thả lỏng” (deregulate) thị trường điện, đều bị các thế lực ngầm cản trở.

Một người đàn bà đi lượm “ice cream” bị vứt trong thùng rác của một siêu thị bị mất điện ở Arlington. Ảnh: Tom Fox/AP

Trước năm 2000, toàn bộ hệ thống điện lực ở Texas — từ sản xuất đến phân phối và bán lẻ, đều nằm trong tay một vài đại công ty được phép độc quyền mua bán điện, phân chia theo vùng. Khi Texas quyết định thị trường hoá điện lực, nhiều người tin rằng cơ chế mới này sẽ dẫn đến cạnh tranh và giảm giá điện cho người tiêu dùng. Không những điều đó đã không xảy ra, nó còn khiến vô số lãnh đạo trong cả hành pháp lẫn lập pháp bị chi phối và mua chuộc bởi giới tài phiệt trong ngành năng lượng, vốn dĩ đã nắm trong tay nhiều quyền lực từ hơn một trăm năm nay. Luminant là một ví dụ.

Xem thêm:   Hàng rào gỗ nào tốt nhất

Việc Luminant phản đối các đề nghị của PUC vào năm 2014 chỉ mới được các phóng viên điều tra khám phá gần đây. Nó cho thấy những đại công ty có dư tài lực cũng như quyền lực để áp đảo các cơ quan có  trách nhiệm giám sát họ. Tim Morstad, phó chủ tịch hội cao niên AARP Texas, thổ lộ: “Ngay cả những công chức có lương tâm nhất của PUC cũng không tài nào cãi lại đội ngũ luật sư và chuyên gia hùng hậu được mướn để bao biện cho các công ty điện lực. Sự thật là các công ty đó gần như muốn gì được nấy.”

Một người vô gia cư tại một khu trại cho người homeless ở Austin. Ảnh: Jay Janner/AP

Về phần mình, Luminant nói công ty đã cung cấp khoảng 25% đến 30% điện lực cho tiểu bang trong hai ngày cao điểm của bão Uri, nhiều hơn mức trung bình là 18%. Nhưng Luminant nhất định không trả lời bao nhiêu bộ phận máy móc của công ty đã ngưng chạy trong cơn lạnh.

Texas không phải là tiểu bang duy nhất đã thị trường hoá điện lực — California và một số tiểu bang khác cũng đã làm như thế. Nhưng vì lưới điện của Texas không nối kết với lưới điện toàn quốc, mô hình thị trường tự do của Texas dẫn đến việc các công ty điện lực chỉ sản xuất vừa đủ, không quá dư, nhằm giữ giá điện ở mức cao nhất có thể. Bởi vậy nên khi xảy ra biến cố bất ngờ như bão Uri vừa rồi, họ đã không dư điện dùng để cung cấp cho khách hàng.

Jorge Sanhueza-Lyon hơ chân trên bếp trong căn nhà bị cúp điện ở Austin. Ảnh:

Tom Smith, một nhà đấu tranh cho người tiêu dùng tại Texas từ nhiều năm qua, cho rằng Nghị viện Tiểu bang và các cơ quan giám sát phải chịu phần lớn trách nhiệm vì bao lâu nay họ để cho các đại công ty tung hoành thay vì buộc phải đầu tư vào các biện pháp phòng chống. Ông nói: “Họ không muốn làm vì cho rằng những biện pháp đó sẽ tốn kém cho nhà sản xuất, làm tăng giá điện cho người dân.” Nhưng sau cơn bão Uri thì cái giá phải trả đã trở nên quá đắt cho nhà sản xuất, cho người dân, và cho luôn cả chính quyền.

Xem thêm:   Ham & hố

Một lần nữa, giới lãnh đạo hứa hẹn sẽ có cải tổ. Các nhà lập pháp lại hô hào mở cuộc điều trần và cho gọi các viên chức của ERCOT và PUC đến để chất vấn. Thống đốc Greg Abbott, người nhận khá nhiều tài trợ từ kỹ nghệ dầu khí ở Texas, giờ đây kêu gọi các nhà sản xuất năng lượng phải “winterize” hệ thống điện lực của mình để chống lạnh. PUC cho biết họ sẽ điều tra ERCOT (bốn người trong hội đồng quản trị của công ty nhưng không sinh sống ở Texas đã từ chức vào tuần rồi). Tổng chưởng lý Ken Paxton nói văn phòng ông cũng sẽ điều tra ERCOT và hàng chục công ty điện lực khác, kể cả Luminant.

Tin mới nhất cho hay giám đốc PUC, bà DeAnn Walker, đã từ chức.

IB