Campuchia là một trong những nước Á Châu chịu ảnh hưởng nặng nề nhất bởi bom mìn sót lại sau các cuộc chiến tranh vào thế kỷ 20, nhất là vào thời kỳ Khmer Đỏ và các cuộc xung đột biên giới với Việt Nam. Các tổ chức quốc tế ước lượng còn hàng triệu quả mìn chưa nổ nằm rải rác khắp nơi. Không chỉ đe doạ đến tính mạng con người, chúng còn gây cản trở cho việc phát triển kinh tế và nông nghiệp.

Hai bà cháu tại đền Koh Ker, nơi từng có nhiều bom mìn còn sót lại.. (Anton Delgado/AP)         

Nhờ sự trợ giúp từ các chú chuột túi châu Phi (African pouched rats), những cánh đồng từng là bãi mìn đầy tang thương và chết chóc đang dần biến thành những mảnh đất canh tác, giúp cải thiện đời sống cho người dân. Với khứu giác cực kỳ nhạy bén, những chú “chiến binh thầm lặng” này đang đóng một vai trò then chốt trong nỗ lực giải trừ bom mìn tại Campuchia. Loài chuột này có tên khoa học là Cricetomys Ansorgei. To hơn nhiều loài chuột khác, chúng cân nặng trung bình từ 1 đến 1.5kg, nhưng vẫn nhẹ đủ để không kích hoạt các quả mìn landmine vốn được thiết kế để chống con người.

Cô Mott Sreymom và một chú chuột rà mìn ở Siem Reap. (Anton Delgado/AP)

APOPO, một tổ chức phi chính phủ có trụ sở tại Bỉ và Tanzania, là nơi các chú chuột này được huấn luyện. Bắt đầu từ năm 2016, chuột túi châu Phi được gởi đến Campuchia để giúp rà phá bom mìn. Tính đến năm 2025, đoàn chiến binh thầm lặng này đã giải phóng được hàng ngàn hecta đất khỏi sự đe doạ của bom mìn sau chiến tranh. Những vùng đất này sau đó đã được giao lại cho chính quyền địa phương để biến thành đất canh tác, xây dựng làng xã, trường học v.v.

Đoàn người và chuột âm thầm tiến bước gần Siem Reap. (Anton Delgado/AP)

Quy trình huấn luyện trải qua nhiều giai đoạn. Ban đầu chuột được làm quen với môi trường sống có con người. Kế đến chúng được dạy phân biệt mùi thuốc nổ TNT hiện diện trong mìn. Mỗi khi phát hiện đúng loại thuốc nổ, chúng được thưởng bằng thức ăn như chuối, đậu phộng. Sau đó chúng được đưa đến các khu vực đã được các chuyên gia gài sẵn mìn giả cũng như thật để “thử” nghiệm.

Mott Sreymom bôi kem chống nắng cho một chú chuột trước khi ra đồng làm việc (Anton Delgado/AP)

Sau khi vượt qua cuộc thi trắc nghiệm, những chú chuột được dắt qua các lô đất, di chuyển theo mô hình lưới. Khi đánh hơi được mùi thuốc nổ, chúng sẽ cào nhẹ lên mặt đất để báo hiệu cho người điều khiển biết để được lãnh thưởng. Chương trình huấn luyện này tuy mất nhiều thời gian, nhưng vì một chú chuột túi có thể sống từ 6 đến 8 năm nên đây là một vốn đầu tư khiêm tốn so với số người được chúng cứu mạng.

Một chú chuột túi châu Phi đang tập huấn. (APOPO)

Một con chuột đã huấn luyện bởi APOPO có khả năng rà soát trung bình 200 mét vuông trong vòng 20-30 phút. Đây là một tốc độ vượt xa các phương pháp rà mìn thủ công cổ điển. Một người dùng máy dò kim loại sẽ phải mất nhiều tiếng đồng hồ để rà soát một diện tích tương đương, chưa kể thời gian phải dừng lại để kiểm tra các vật thể bằng kim loại nhưng không phải là mìn nằm rải rác khắp nơi dưới mặt đất.

Chuột túi châu Phi đang rà mìn tại Siem Reap hồi tháng 6, 2025. (Anton Delgado/AP)

Chó là một loài động vật có khứu giác nhạy bén và cũng được APOPO huấn luyện để đánh hơi bom mìn. Tuy nhiên, chi phí huấn luyện và nuôi chó nghiệp vụ để rà mìn cao gấp nhiều lần so với chuột. Chi phí vận chuyển và chăm sóc chuột cũng thấp hơn. Và vì chúng đến từ Phi châu, loài chuột túi này hoạt động hiệu quả hơn chó trong điều kiện khí hậu nhiệt đới của vùng Đông Nam Á.

Một chú K-9 và điều khiển viên của APOPO đang tác nghiệp tại vùng Preah Vihear. (Anton Delgado/AP)

Một trong những “anh hùng thầm lặng” nổi tiếng là chú chuột tên Magawa, đã được huấn luyện tại Tanzania và làm việc nhiều năm tại Campuchia. Trong suốt sự nghiệp, Magawa đã phát hiện 79 quả mìn và nhiều vật liệu nổ, trước khi “nghỉ hưu” vào năm 2021. Năm 2020, Magawa trở thành con chuột đầu tiên được tổ chức PDSA (Anh Quốc) trao tặng Huân chương Vàng vì lòng Dũng cảm – một vinh dự vốn chỉ dành cho chó nghiệp vụ.

Chú chuột Magawa và chiếc huân chương cao quý (APOPO)

Tháng Tám năm 2021 APOPO loan báo một chú chuột tên Ronin đã qua mặt Magawa để trở thành Chuột Rà Mìn – MDR (mine detection rat), thành công nhất trên thế giới, với 109 quả mìn và 15 vật liệu nổ được phát hiện. Thành tích của Ronin hiện đã được đưa vào quyển Guinness Book of World Records. Tuy nhiên, thành tích này có lẽ sẽ không đứng vững vì Ronin chỉ mới 5 tuổi và có thể làm việc thêm 1-2 năm nữa trước khi về hưu dưỡng nhàn.

Kỳ thử Ronin, chú chuột đang giữ chức vô địch rà mìn trên thế giới. (APOPO)

Bằng công nghệ tiên tiến kết hợp với những phương pháp truyền thống, APOPO và các đối tác trong khu vực hy vọng có thể làm sạch toàn bộ các bãi mìn ở Campuchia trong vòng 10–15 năm tới. Chuột túi châu Phi không chỉ giúp tiết kiệm thời gian và chi phí mà còn mở ra một hướng đi mới — nhân đạo, bền vững và sáng tạo hơn trong công tác rà phá bom mìn khắp thế giới. Từ chỗ bị xem là loài gặm nhấm đáng sợ, chuột đã và đang chứng minh chúng có thể là đồng minh giúp tái thiết những vùng đất từng bị tàn phá bởi con người.

Một quả mìn được chuột phát hiện gần Siem Reap. (Anton Delgado/AP)