Ngày nay khi đi ngang qua nhà hàng The Refinery số 74 Hai Bà Trưng gần phía sau Nhà Hát Lớn, người Sài Gòn yêu mến lịch sử thành phố không khỏi ngậm ngùi nhớ lại vị trí này từng là nhà máy tinh chế thuốc phiện Régies central d’Opium, gọi tắt là R.G.O. lớn nhất Đông Dương, được xây dựng vào năm 1881.

Nhà máy tinh chế thuốc phiện của Pháp tại Sài Gòn năm 1948 (Ảnh: LIFE)   

Trong khoảng thời gian này, thuốc phiện là nguồn thu lớn nhất của ngân sách liên bang Ðông Dương. Và đây cũng là thời điểm thu thuế thuốc phiện đạt cao nhất ở Nam Kỳ so với thời điểm khi Ðô đốc Bonard ký nghị định cho trưng thầu độc quyền khai thác thuốc phiện trước đó bốn thập niên. Và tiếp theo sau đó mười năm, Ðô đốc Ohier ký nghị định thiết lập chế độ độc quyền rượu và cho đấu thầu khai thác. Như vậy là từ năm 1874, chính quyền thuộc địa chính thức mở đấu thầu buôn bán rượu và thuốc phiện vào một mối. Việc làm này có hai mục đích: Một là, có nguồn tiền dồi dào trong ngân sách; Hai là, gây độc hại sức khoẻ trực tiếp đến người An Nam, gián tiếp làm giảm đi tinh thần đấu tranh của dân tộc bị đô hộ.

Trước khi xây dựng hãng R.G.O. trên đường Paul Blanchy để tinh chế thuốc phiện sạch (loại bỏ tạp chất nguy hại trực tiếp đến sức khoẻ), người Pháp cho nhập thuốc phiện từ Vân Nam, Ấn Ðộ, Miến Ðiện, Lào vào Việt Nam thông qua các đại lý đấu thầu hầu hết là người Hoa Chợ Lớn làm chủ. Số tiệm hút lan tràn khắp nơi từ Bắc chí Nam, riêng Sài Gòn có hơn 500 tiệm. Năm 1891, một bài viết trên nhật báo Avenir du Tonkin (Tương lai Bắc Kỳ) tường trình nạn nghiện ngập của quan chức Pháp và dân nghèo bản xứ: “Tỉ lệ người nghiện hiện nay đã ở mức đáng sợ và chúng ta chỉ còn cách rung lên hồi chuông báo động thật lớn … Tình hình hiện nay quá nghiêm trọng; các tỉnh thành hỗn loạn của chúng ta không thể được chỉ đạo từ chiếc giường hút thuốc phiện và trong làn khói toả ra từ những tẩu thuốc được tiêm dưới tay bọn cu ly.”

Việc thành lập hãng tinh chế thuốc phiện chẳng qua chỉ là hình thức bao biện của chính quyền thuộc địa nhằm hợp thức luận điệu bảo vệ chính sách độc quyền, bất chấp các chiến dịch đấu tranh quốc tế đòi bãi bỏ thuốc phiện làm tha hoá con người. Một nhật báo Pháp năm 1886 miêu tả tiệm hút ở Chợ Lớn và hậu quả của việc lạm dụng loại ma tuý này: “Ở thuộc địa này, các tiệm hút thuốc phiện là những công sở do người Hoa điều hành và được cấp thẻ môn bài đặc biệt. Các công sở được cảnh sát địa phương giám sát chặt chẽ … Phụ nữ và người Âu không được ra vào nơi này … Người hút thuốc cuối cùng sẽ đạt đến cảnh giới mà tinh thần của họ được giải phóng hoàn toàn khỏi những khổ não trần thế và chìm dần vào trạng thái lâng lâng, đê mê lạ lẫm và khoan khoái. Lạm dụng thuốc phiện về lâu về dài sẽ tàn phá cơ thể. Người hút thuốc phiện thâm căn cố đế sẽ sút cân nhanh chóng, cơ thể khô đét lại, và sở hữu tướng mạo đặc biệt rất dễ nhận biết dù ở khoảng cách rất xa. Nếu lạm dụng thuốc phiện quá lâu, thường cái chết là điều không tránh khỏi.”

Thuốc phiện thô được công nhân nấu lại để lọc tạp chất trong nhà máy Régies central d’Opium (Ảnh: Manhhaoiflickr)

Còn bác sĩ Hải quân người Pháp Angelo Hesnard miêu tả trong cuốn sách La Fabrication de l’Opium à Saigon như sau: “Trong không khí thanh bình của những buổi mai rạng rỡ, du khách ngự trên những chiếc xe có cu ly kéo,đi du ngoạn từ phía châu thành ra mé bờ sông, dưới những rặng cây xanh màu cẩm thạch. Khi đến gần những cầu tàu của Hải quân thì bỗng dưng mũi bị kích thích bởi một mùi vị lạ lùng, vừa ẩm ướt vừa độc địa, vừa êm dịu vừa say mê. Ðối với những người đã nhập đạo, thì mùi vị đó mách bảo rằng du khách đang ở cạnh công xưởng yên tĩnh nấu thuốc phiện của Ðông Dương, một cơ quan nhà nước duy nhất vào loại này…”

Xem thêm:   Nhớ ôm thợ nhộm

Thuốc phiện được chế biến tại Sài Gòn được quảng bá là tinh khiết. Dàn máy chiết xuất được nhập từ Pháp, chế biến thuốc phiện dạng thô thành sản phẩm thuần khiết theo một quy trình kéo dài 3 ngày. Nhà máy bán trực tiếp thuốc phiện cho các nhà bán lẻ có môn bài. Các hộp thuốc phiện bán ra được chứa trong những hộp bằng đồng thau với các cỡ 5, 10, 20, 40 và 100 gram. Trên nắp các hộp thuốc đều có ghi chữ B (Benares) hoặc chữ Y (Vân Nam) tượng trưng cho nguồn gốc xuất xứ của thuốc. Ngoài ra, sản phẩm còn được đóng niêm dấu R.G.O. của nhà máy và mác lô hàng, giúp truy rõ nguồn gốc khi có tranh cãi vì nghi ngờ hàng giả mạo.

Từ tháng 6 năm 1907, một nghị định cấm việc mở thêm những tiệm hút mới đã được ban hành. Tuy nhiên, sự tăng giá thuốc phiện trong những năm kế tiếp đã làm lợi rất nhiều cho nền tài chánh của chính quyền thuộc địa. Việc buôn bán chất ma túy sau đó được quy định lại vào năm 1915, trước hết là ở chính quốc và sau đó là tại Ðông Dương.

Người hút bên mâm thuốc (Ảnh: Manhhaiflickr)

Báo Lục Tỉnh Tân Văn số 558 phát hành ngày 22/9/1918 có viết: “Dân hội Pháp Hạ nghị viện hôm 12 Juillet 1916 đã lập luật cho chánh nước cấm không được nhập cảnh, bán buôn, vựa trữ và thông dụng các vật độc mà trong các vật độc ấy có kể luôn vị á phiện vào rõ ràng, Dân hội mà lập luật vậy, là có ý cấm tuyệt sự hút á phiện… Lời Chỉ dụ đề ngày 29 Décembre 1916 hạ riêng cho Ðông Dương thì có dạy hai khoản: Là khoản giá cả thuốc phải gia tăng và khoản phải giảm lần số tiệm bán á phiện. Làm như thế thì trong hạn mười năm cái vấn đề cấm tuyệt á phiện phải kết quả tại Ðông Dương, bởi vì mỗi năm phải giảm bán một phần mười. Ðó, cái vấn đề cấm á phiện là vậy đa…”

Xem thêm:   Nhớ ôm thợ nhộm

Thực tế thì cái khoản tăng giá á phiện cũng không làm giảm số người nghiện hút và việc giảm số tiệm hút theo từng năm cũng không dễ dàng thực hiện khi nguồn lợi thu từ á phiện là một phần lớn ngân sách mà quan chức Pháp tại Ðông Dương muốn thu. Mãi đến năm 1931 hệ thống tiệm hút mới bắt đầu suy giảm do cuộc khủng hoảng kinh tế 1931-1934. Tuy vậy con số người nghiện, bất kể giàu nghèo, bất kể thành phần xã hội, vẫn không thay đổi.

Nhà văn Hứa Hoành viết về việc hút thuốc phiện trong cuốn Những phú hộ lừng danh Nam Kỳ rằng: “Khách mua hút tại chỗ, có thể mua ngao tài (thứ lớn) có thể hút từ 3 tới 5 điếu, hoặc có thể mua ngao xây (xỉu) là thứ nhỏ chỉ hút có hai điếu. Hai người rủ nhau vào tiệm hút có thể mua một ngao tài chia nhau mỗi người 2 điếu hút cũng đủ say. Bởi đó, có người sửa lời bản “Tango Chinois” (Hà nhựt quân tái lai) thành: Hai đứa mình đi vô tiệm hút / Kêu chú cai đem lại ngao tài … Ðể thay thế hai câu: Sương gió, buồn chiều vàng hiu hắt / Sóng nước ôi sao lại u sầu?”

Cân bán thuốc phiện trong một tiệm hút ở Sài Gòn (Ảnh: LIFE)

Khách hút thường trực nhứt là các nhà báo, các văn nhân đào kép cải lương. Nhiều nghệ sĩ có tài, có sắc, nhưng vì là đệ tử của nàng Tiên Nâu, của Lưu Linh, nên nhiều người chết trẻ, thân tàn ma dại. Nếu họ hút đủ và điều độ thuốc nguyên, thì có lẽ nhan sắc và giọng hát có thể cầm cự được với khoảng thời gian dài. Ðằng này, trước hút thứ nguyên chất, sau vì không tiền, họ hút thuốc sái, cho đến nỗi trở thành hình ảnh trong câu ngạn ngôn như sau: Trai tráng sĩ phải co vai rút cổ / Gái thuyền quyên phải mặt bủng da chì.

Ðến đây, tôi lại nhớ một lần ghé thăm mấy căn nhà phú hộ xưa ở Phú Xuân Nhà Bè. Trước khi ra về, gia chủ có nhã ý tặng cho tôi một cái gối gỗ thao lao của ông nội đã mất từ đầu thập niên 1950. Cái gối bên ngoài được phủ sơn ta rất dày, chung quanh trang trí hoa văn chữ Thọ, nhưng bên phải gối mòn nhẵn lớp sơn lộ ra mặt gỗ. Hỏi ra mới biết, dấu tích này là do ông nội nằm nghiêng một bên hút thuốc phiện suốt mấy chục năm trường. Hồi còn giàu có, ông nội hút toàn thuốc nguyên thượng hạng cho đến khi từ giã cõi đời. Gia đình không chôn cái gối theo xuống mồ vì sợ rằng ông không đành từ bỏ ả phù dung.

Xem thêm:   Chuyện đòn roi

Mãi tới đầu thập niên 1950, hãng R.G.O. mới thực sự chấm dứt sản xuất thuốc phiện. Thuốc phiện tiêu thụ tại Sài Gòn hầu hết đều nhập lậu. Khi ông Diệm lên cầm quyền cho dẹp các tệ nạn xã hội bao gồm nhà hút, sòng bài khắp nơi. Tuy vậy trong những năm đầu thể chế VNCH, một số tiệm hút ở khu vực quận 2, quận 3, quận 5 dành cho giới văn nhân nghệ sĩ, thương gia vẫn còn hoạt động lén lút. Riêng khu vực Cây Da Sà quận 6, vùng ngoại ô thưa vắng nhà cửa, lại biến thành hang ổ xì ke lớn nhất Sài Gòn.

TN

(Fort Worth, TX)