Vài người lớn tuổi, thỉnh thoảng đem những địa danh trên đất Sài Gòn ra nói chuyện chơi cho vui. Nào là ngã ba Chú Ía, ngã năm Chuồng chó, ngã tư Xóm Gà, khu Mả Lạng hay khu Dạ Lữ Viện… Những cái tên địa danh xuất hiện chính thức hoặc không chính thức trên bản đồ Đô thành Sài Gòn trước đây.
Dạ Lữ Viện Sài Gòn trên đường Trần Hưng Đạo khi xây cất xong (Nguồn: Manhhaiflickr)
Dạ Lữ Viện ở đâu?
Ông bạn già tôi kể: “Năm 1948, gia đình ông từ Phú Thạnh, Bến Tre rời bỏ mảnh đất ruộng vườn lên Sài Gòn kiếm sống. Phần vì cha ông kiếm được việc làm một chân cai ngục tại Trại Cải huấn Chí Hoà nên gia đình ông được cư ngụ trong khu trại lính canh tù. Có được chỗ ở cho gia đình là một chuyện lớn, lại không tốn tiền còn chi bằng. Để có thêm tiền lo cho cuộc sống gia đình tốt hơn, ba tôi đồng ý cho má tôi nhận chân nấu bếp cho một cơ sở tế bần do người quen giới thiệu vừa mới xây cất xong bên khu Chợ Quán. Đó chính là Dạ Lữ Viện”.
Dạ Lữ Viện có thể hiểu là nơi lưu trú công cộng dành cho những người không nhà, không tiền, có thể vào đây kiếm chỗ ngủ qua đêm, kiếm chén cơm rau lót bụng.
Đó là một ý tưởng hay, cứu giúp phần nào cho người sa cơ lỡ vận không nơi ngủ hằng đêm có nơi trú ngụ. Thủ tướng đương thời, ông Trần Văn Hữu thông qua kế hoạch của Bộ Xã Hội xây dựng một Dạ Lữ Viện tại Sài Gòn ở số 345 Galliéni (nay là đường Trần Hưng Đạo), đích thân ông dự lễ khánh thành vào ngày 16 tháng 11 năm 1949.
Thủ tướng Trần Văn Hữu dự lễ khánh thành Dạ Lữ Viện ngày 16 tháng 11 năm 1949 (Nguồn: Manhhaiflickr)
Dạ Lữ Viện rộng khoảng 200m2, với cổng chánh có 3 cạnh, mái ngói và các gian nhà được kiến trúc giống một cánh cửa mở vào một ngôi chùa. Hai bên cổng chánh là hai dãy phòng và nhà ăn để phục vụ cho những người không nhà tá túc qua đêm và có miếng ăn. Với kiến trúc và cái tên như thế, có lẽ Chính phủ muốn cho người không no ấm không có cảm giác là người được bố thí.
Hoạt động của Dạ Lữ Viện ra sao không nghe ông nhắc đến, ông nói chỉ nghe bà má kể chuyện nấu ăn cho chừng năm sáu chục người. Nơi đây có chỗ ngủ trên những chiếc ghế bố, chỗ tắm giặt đàng hoàng. Những người đến đây thường không ở lỳ, có khi chỉ vài ba bữa rồi đi đâu không biết. Mỗi ngày đều có người đi, rồi người khác đến nên nhà bếp nấu cơm lúc nào cũng phải nấu dư. Có khi cơm trắng dư nhiều, má ông cùng vài người làm trong Dạ Lữ Viện chia nhau mang về, ăn không hết thì đem phơi khô để dành rang nổ trộn với tóp mỡ ngào đường hoặc có khi chia lại cho mấy gia đình quen thân trong trại Chí Hoà.
Nhà bếp của Dạ Lữ Viện (Nguồn: Manhhaiflickr)
Dạ Lữ Viện trại cứu tế tạm thời
Dạ Lữ Viện là nơi tiếp nhận người nghèo không phân biệt độ tuổi và giới tính, cung cấp cho mỗi người nghèo một chỗ nghỉ ngơi miễn phí trong vòng 7 đêm liên tiếp. Viện mở cửa từ 19 giờ đến 21 giờ trong giai đoạn từ 01/4 đến 30/9 và từ 18 giờ đến 20 giờ trong giai đoạn từ 01/10 đến 31/3. Tuy nhiên, những người về muộn do công việc hoặc do yêu cầu của ông chủ, có thể được vào nghỉ ngoài những khung giờ quy định trên đây. Riêng những người do cảnh sát dẫn đến được vào viện bất kỳ giờ nào trong đêm.
Bên cạnh đó, Dạ Lữ Viện cũng tổ chức một văn phòng giới thiệu việc làm. Với danh sách người xin việc và thông tin việc làm được cập nhật mỗi tuần, văn phòng đã mang lại nghề mưu sinh cho trên dưới 200 người, từ thư ký, lái xe đến giúp việc và phu phen.
Khi ông Ngô Đình Diệm cầm quyền, những cuộc đụng độ thường xuyên khiến Dạ Lữ Viện tan hoang và những con người ở đây trôi dạt tứ phương. Năm 1957, Ty Cảnh sát Công lộ nằm sau lưng của tòa nhà quốc hội bị thu hồi. Năm 1968 dời về Dạ Lữ Viện làm bộ chỉ huy. Lý do chấm dứt nhà tế bần này không được công bố trên báo chí.
Dạ Lữ Viện năm 1950 khi xảy ra cuộc binh biến Bình Xuyên trên đường Trần Hưng Đạo (Ảnh: LIFE)
Tuy Dạ Lữ Viện không còn nhưng tên gọi của nó lại dùng để chỉ 1 khu vực nhỏ phía sau Bót Công lộ. Ý nghĩa của nó phù hợp với hoàn cảnh thực tế của những con người tứ xứ trôi dạt quần tụ về một góc nhỏ trên mảnh đất Sài Gòn trong thời buổi loạn ly. Sài Gòn thuở đó, rộng lớn và thưa thớt dân cư ở vùng ven. Trung tâm thành phố, luôn là nơi lý tưởng, hấp dẫn lôi kéo con người nương tựa vào nhau kiếm sống bằng bất cứ hình thức nào, hợp pháp hay bất hợp pháp.
Cuộc sống của người dân nơi đây, suy cho cùng cũng không khác cuộc sống của những người lao động tay chân ở những nơi khác, duy chỉ cái gọi là mái nhà thì không biết có nên gọi là nhà, quá chật chội và tăm tối, có khi nhà lại là một mái hiên, con hẻm nhỏ ban đêm trở thành nhà trọ. Ở những khu dân cư “ổ chuột” khác như Mả Lạng hay khu Tôn Đản bên kia con rạch Bến Nghé thuộc Quận 4 cũng vậy nhưng xét ra còn dễ thở hơn. Tất cả những khu vực này khi nghe nhắc đến có thể làm người ta hoang mang, người sống nơi khác hiếm khi nào có dịp bước chân đến.
Dạ Lữ Viện trở thành Sở Cảnh sát lưu thông vào thời T.T. Ngô Đình Diệm cho đến 1975 (Ảnh: Michael Bells chụp năm 1970)
TN
Tại Hà Nội ngày xưa cũng có một Dạ Lữ Viện do hội Hợp Thiện thành lập. Theo một bài viết của ông Bùi Hệ, “Dạ Lữ Viện được khởi công xây dựng năm 1932 tại đường Soeur Antoine (nay là phố Hàng Bột), Hà Nội.
Ngày 4-12-1933, vua Bảo Đại đã tham dự lễ khánh thành, khi đó Dạ Lữ Viện hoàn thiện được khoảng hai phần ba
