Nói tới mùng tơi dễ liên tưởng đến câu tục ngữ nghe vừa tức cười như trêu chọc, hay mỉa mai, vừa như giễu nhại “Nghèo rớt mùng tơi”. Thú thật hồi nhỏ nghe người lớn nói vậy tôi bắt chước theo chứ không biết “rớt mùng tơi” là thế nào.

Rau mồng tơi
Tìm hiểu ca dao tục ngữ mới thấy có hai “trường phái” nói về chữ “rớt”.
Một bên cho “rớt” có nghĩa là “nhớt”. Trong lá mùng tơi có chất nhớt nên khi nấu thành canh, múc vào chén, rau dễ bị tuột khỏi vá. Nghèo rớt mùng tơi ý là nghèo xơ nghèo xác, không có của cải gì.
Một cách giải thích khác: “Mùng tơi là phần trên của chiếc áo tơi (phần dày nhất và khâu kỹ nhất). Áo tơi thường làm bằng lá cọ hoặc lá đót. Khi áo tơi rách thì mùng tơi vẫn còn, dùng cho đến khi rớt (rơi) hết mùng tơi vẫn không có tiền mua áo khác, chứng tỏ nghèo lắm”.
Thời học trò, mấy ai mà không biết trái mùng tơi ban đầu xanh khi chín chuyển sang màu tím đậm, hái bóp dính tay như màu mực tím. Hay, hai câu thơ của Nguyễn Bính: “Nhà nàng ở cạnh nhà tôi/Cách nhau cái giậu mồng tơi xanh rờn” (người Nam gọi là mùng người Bắc gọi mồng) – Trước kia, rau mùng tơi chủ yếu mọc theo hàng rào, phiến lá nhỏ, màu xanh nhạt, thân mảnh; hay gá lên giàn cây nào đó: “Làm giàn cho bí leo chơi/Chẳng may bí đẹt, mồng tơi leo nhờ”. Thì ngày nay, rau mùng tơi được trồng thành luống như các loại rau cải, phiến lá to, dày, màu xanh đậm, thân cây to mập, ít nhớt hơn mùng tơi lá nhỏ…
Mùng tơi là một loại rau dân dã được ưa chuộng không chỉ bởi ngon, dễ ăn mà còn là một vị thuốc quý.
Nếu như ngày xưa, mùng tơi được ví như là rau của nhà nghèo bởi tính chất dễ nấu, nấu với gì cũng ngon. Bắt vài con cua đồng về giã, lọc lấy nước là có bát canh mùng tơi ăn vừa mát ruột lại đầy đủ chất dinh dưỡng; thì ngày nay, rau mùng tơi ngự trị trong các nhà hàng với đủ các kiểu lẩu – lẩu nào đi với mùng tơi cũng ngon!
Nấu gì cũng ngon
Như đã nói ở trên, tuy mang tiếng là món mùng tơi nấu canh cua đồng nhưng thật ra mùng tơi không phải chủ yếu mà cần có sự hỗ trợ thêm vài thứ nữa mới ngon. Cua mua về rửa sạch giã, lọc lấy nước (bây giờ các siêu thị có bán cua xay sẵn). Mùng tơi, mướp, đậu bắp (có nơi gọi là bắp còi), thêm ít rau dền, rau ngót, rau nhớt… (mà người ta gọi là rau tập tàng). Rau xắt to hay nhỏ tùy theo ý thích từng gia đình. Cái hay của món canh này là nếu lượng mùng tơi ít thì sẽ là món canh tập tàng, nếu lượng rau đay nhiều lấn át mùng tơi thì gọi là canh rau đay. Trong lúc nấu, thịt cua sẽ tự động kết thành tảng và nổi lên mặt, cho sôi một dạo, vớt bọt, bỏ rau vào nấu nhanh và canh sao không bị sôi trào, hai thứ cho vào cuối cùng là mướp và đậu bắp xong tắt bếp mà không chờ sôi lại. Món canh này ăn kèm với cà pháo, mắm tôm; thêm món kho và món xào nữa là có một mâm cơm gia đình căn bản 3 món, ngon, đủ chất dinh dưỡng. Đây là món ăn mùa Hè, giải nhiệt, mát bụng …
Thật ra, nấu canh mùng tơi không cần cầu kỳ, nấu với tôm hay thịt nạc băm nhuyễn đều rất ngon. Ở vùng biển, người ta còn nấu với cá, nghêu … hay trong món chay, mùng tơi nấu với nấm. Ở một số vùng quê miền Trung, người ta nấu với mắm cái (hay còn gọi là mắm nêm). Bắc nước sôi, múc muỗng mắm cái đổ vào, rồi bỏ rau mùng tơi (hay rau tập tàng) vào là có tô canh ngon!
Mùng tơi xào là một món ngon kiểu khác. Mùng tơi để nguyên lá, có người chần qua nước sôi rồi mới xào với tỏi, có người xào trực tiếp. Tính chất của mùng tơi là bám quyện dầu mỡ nên rau ăn vừa ngọt, béo, thêm vị thơm của tỏi, không “thua chị kém em” với món rau muống xào tỏi. Món này giờ đây không chỉ dành riêng cho bếp ăn gia đình mà đã ngự trị trong các nhà hàng khi thực khách bắt đầu chán các món ăn thừa chất đạm.
Đơn giản hơn nữa, mùng tơi luộc chấm xì dầu cũng rất ngon, thanh cảnh, ăn không ngán!

Mồng tơi xào tỏi
Với lẩu các kiểu
Ở Đại Lãnh (dưới chân đèo Cả) thuộc huyện Vạn Ninh, tỉnh Khánh Hòa nổi tiếng có món lẩu mực với rau mùng tơi. Vào mùa mực cơm, con mực trung trung, don don, không lớn quá, mình tròn, thịt trắng, phải thật tươi mới ngọt, mới mềm. Nếu ngày trước người ta nấu lẩu theo kiểu nấu ngọt ăn với bún và rau sống thì giờ đây đã được thay thế bằng mùng tơi và cải xanh.
Nhìn vào cái lẩu cả đàn mực chen chúc chưa ăn đã thấy thèm. Nước vừa sôi, cho rau mùng tơi hay cải xanh vào đảo một vòng rồi gắp ra ăn ngay, ngon đậm đà. Chén nước mắm nguyên chất màu vàng rơm thơm lừng, dằm thêm vài trái ớt xiêm xanh cay nồng. Gắp miếng mực chấm nước mắm, vị ngọt của mực tươi lẫn vào vị mặn và cay của mắm ớt, làm cho món lẩu mực có vị ngon không thể chê vào đâu được. Vị ngon được tăng thêm khi húp chút nước lèo, kèm thêm gắp rau mùng tơi hay cải xanh, rồi hít hà bởi cay và nóng …
Trong món bao tử hầm tiêu xanh hay món bắp bò nấu tiêu xanh thích hợp ăn với rau mùng tơi. Bao tử hay thịt bò ướp gia vị cho thấm rồi hầm mềm, nêm nếm vừa ăn rồi đập dập tiêu xanh bỏ vào. Mùng tơi rửa sạch để ráo nước sắp lên đĩa. Ăn theo kiểu lẩu, nước sôi, ăn đến đâu bỏ rau đến đó, đảo rau một vòng rồi gắp ra. Món này ăn với bún.
Ngoài ra, trong món lẩu chim bồ câu chỉ ăn với rau mùng tơi mới ngon, đậm đà. Thịt chim bồ câu bằm nhuyễn, vê viên (trong tiệc cưới người ta ép thành khuôn có hình chữ song hỷ). Nấu nước lèo với các gia vị lẩu. Nước sôi cho rau mùng tơi vào. Ăn nóng với bún hay với mì sợi. Cái ngon của rau mùng tơi là dù ở dạng chín tái (giòn giòn, sựt sựt) hay chín mềm đều ngon. Đó là do rau mùng tơi quyện hết chất béo, vị ngon của lẩu. Càng ăn càng thấy mê!
ĐTTT