“Hãy cho tôi một điểm tựa, tôi sẽ nhấc bổng trái đất lên” là câu nói nổi tiếng của Archimedes (287-212 trước Công Nguyên). Ổng là một nhà toán học, nhà vật lý, nhà phát minh huyền thoại người Hy Lạp. Hình của Archimedes được in ở mặt trước của Huy chương Fields, giải thưởng danh giá được coi là “Nobel Toán học” (vì giải Nobel không bao gồm lĩnh vực toán học), được Hiệp hội Toán học quốc tế (IMU: International Mathematical Union) trao 4 năm một lần cho những nhà nghiên cứu nổi bật.
Ơ-rê-ca (Eureka, nghĩa tiếng Việt là “tìm ra rồi”) là một giai thoại nổi tiếng về cách ra đời của “lực đẩy Archimedes” và của mục.. này.
Vào những năm 1950, ông Frederik Bang (nhà khoa học làm việc tại Viện Hải dương học Woods Hole, Massachusetts, Hoa Kỳ) đã biến niềm đam mê Sam biển (Horseshoe crab), thuộc họ Limulidae thành một thành tựu y khoa vĩ đại. Sam biển là một loài cổ xưa với vết tích hóa thạch hơn 450 triệu năm tuổi, mang nhiều đặc tính nguyên thủy. Máu Sam có màu xanh dương nhạt vì chứa hemocyanin (gồm đồng), khác với máu người là dùng hemoglobin (gồm sắt).
Trong một cuộc thử nghiệm, ông tiêm vi khuẩn gram âm có mang nội độc tố (endotoxin) vào Sam. Máu Sam lập tức đông lại thành gel – một cơ chế tự vệ tự nhiên để cô lập vi khuẩn. Ông cộng tác với chuyên viên huyết học Jack Levin để nghiên cứu sâu hơn, và họ tìm ra rằng chính tế bào amebocyte trong máu Sam gây nên phản ứng ấy. Từ đó, họ phát triển nên chất Limulus Amebocyte Lysate (LAL) – một công cụ tìm ra nội độc tố với độ nhạy cao bậc nhất, tới tận ngày nay.
Từ thập niên 1970, LAL trở thành chuẩn vàng để xét nghiệm độc tố vi khuẩn trong thuốc chích, vaccine và thiết bị y khoa dùng trong cơ thể, được cơ quan FDA Hoa Kỳ công nhận. Công trình này cũng mở ra hướng nghiên cứu mới về hệ miễn nhiễm của các sinh vật cổ, cùng ứng dụng trong kỹ nghệ sinh học
Trong cái may có cái rủi, mỗi năm hơn 600,000 con Sam – chủ yếu ở Hoa Kỳ và một số nước Á châu – bị bắt để lấy máu, đặc biệt vào mùa sinh sản (tháng 5 đến 6). Người ta rút khoảng 30 phần trăm lượng máu mỗi con rồi thả lại biển. Năm 2018 đến 2020, giá máu Sam được ghi nhận vào khoảng 60,000 Mỹ kim mỗi gallon, và có thể nay đã cao gấp ba.
Tỷ lệ Sam chết sau khi lấy máu dao động từ 10 đến 30 phần trăm, tùy theo từng cuộc khảo cứu. Những con sống sót có thể bị suy yếu hoặc giảm khả năng sinh sản. Tại Hoa Kỳ, dân số Sam – đặc biệt ở vùng vịnh Delaware – đang giảm sút vì khai thác quá độ để phục vụ y học, làm mồi câu, cộng thêm tình trạng mất nơi sinh sống. Nếu không có biện pháp bảo tồn hữu hiệu, các nhà nghiên cứu dự đoán số lượng Sam có thể giảm đến 70 phần trăm trong vài mươi năm tới
Ngày nay, các lựa chọn thay thế LAL như recombinant Factor C (rFC) đang được phát triển nhằm giảm sự lệ thuộc vào máu Sam, nhưng vẫn chưa thể thay thế hoàn toàn vì chi phí cao và nhiều rào cản pháp lý.
Tại Việt Nam, Sam chủ yếu bị bắt để làm món ăn. Tuy nhiên, do hình dáng quá giống nhau cỡ 90% giữa Sam thật và con so (cua mặt quỷ, Zosimus aeneus) – loài chứa độc tố tetrodotoxin – nên hay xảy ra những ca ngộ độc, thậm chí tử vong vì ăn lộn.
Nghĩ lại, Sam biển đã sống sót suốt 450 triệu năm lận đận giữa lòng đại dương. Vậy mà từ ngày loài người biết mới mấy chục năm mà đời Sam… bắt đầu đen.
