TikTok, cái sân chơi đầy hấp lực của người trẻ (hoặc người có tuổi nhưng tâm hồn trẻ) đã khiến nhiều chính phủ phải nhíu mày. Nguyên do đầu tiên là vì nó được khai sinh ở một xứ sở mà người ta vốn không đặt nhiều tin tưởng – Trung Quốc. Mối lo về an ninh dữ liệu, nỗi lo rằng mọi hỉ nộ ái ố của tỷ tỷ người dùng một ngày kia lại nằm gọn trên bàn giấy của một thế lực nào đó – hoặc đã nằm rồi…
Giữa cái thế giới phẳng đầy áp lực, không nhiều người còn đủ kiên nhẫn để ngồi coi mấy bài diễn thuyết cả tiếng đồng hồ trên các trang tin chính, trên YouTube hoặc các trang mạng nghiêm túc khác. Nên TikTok đã tiên phong bày ra bữa tiệc buffet toàn món ăn nhanh những video 15 giây, 30 giây, 1 phút… vừa miệng như viên kẹo dopamine tan ngay đầu lưỡi. Khiến người lướt TikTok tận hưởng cái cảm giác liên tục được làm mới, được vỗ về, được ngạc nhiên, được hưng phấn-tức giận-vui vẻ-đau buồn quá mức bởi những mạch cảm xúc ngắn nhưng không bao giờ dứt. Đó là một cuộc trốn thoát hoàn hảo khỏi áp lực, khỏi sự thật mệt nhoài bên ngoài màn hình điện thoại.
Người Việt rất hài hước, nên mạng xã hội Việt Nam cũng rất hài hước, nhiều nội dung gây cười – Nguồn: TikTok
Khác với những nền tảng khác, người xài TikTok ít khi phải nhọc công gõ một từ khóa nào đó. Thuật toán của TikTok cứ thế lặng lẽ quan sát, ghi nhận từng cái lướt tay, từng nhịp dừng lại (dù chỉ một giây), rồi tự vẽ ra một chân dung tâm lý hoàn chỉnh cho từng người dùng. Cảm giác được thấu hiểu một cách tức thì, được phục vụ đúng “khẩu vị” mà không cần mở lời, đó là một thứ quyền năng ngọt ngào khiến người ta khó lòng dứt ra. Đôi khi, sự thấu hiểu đó tinh vi khiến người ta rùng mình tự hỏi: “Mèn ơi, nó đọc được não mình hay sao?”
Hơn thế nữa, khác với những sân khấu lớn, nơi muốn bước lên phải có tiền, có mối liên lạc, có danh tiếng – danh phận, TikTok là cái đại hí trường không cần vé mời. Người bán hàng rong, cô học trò, bà cụ miền quê, ông tài tử hết thời… ai cũng có thể thành ngôi sao (hoặc thành ngôi sao một lần nữa) chỉ sau một đêm (nếu may mắn), chỉ nhờ chiếc điện thoại và chút ý tưởng bộc phát. Một bản nhạc, một điệu nhảy, một câu cửa miệng… khi trở thành “trend” (phong trào), tức khắc biến thành ngôn ngữ chung của cả triệu triệu người. Nhảy theo trend không chỉ là cho vui, mà còn để nói: “Tôi ở đây, tôi thuộc về nhóm này.” Giữa cõi đời rộng lớn và nhiều khi lạc lõng, cảm giác ấy đủ sưởi ấm lòng người. TikTok gieo vào lòng mỗi người niềm tin rằng: “Ta đã được nhìn thấy. Câu chuyện của ta đã được mọi người nghe thấy.” Chê TikTok đôi khi chẳng khác nào chê chính bầy sói đang hú gọi lẫn nhau và bạn sẽ thấy nanh vuốt lóe ra ngay. Có lẽ điều đáng sợ nhất của TikTok là cách nó biến những người tưởng hiền lành thành chiến binh dữ tợn chỉ trong một cú vuốt màn hình.
Song, đừng có hòng phủ nhận khi bữa ăn, nỗi buồn, thậm chí tang tóc… đều dễ dàng bị sửa thành nội dung giải trí khi nó tới TikTok. Nhìn bề ngoài, TikTok vui vẻ như hội chợ xuân. Nhưng cái chợ nào cũng có kẻ ngay người gian. Đằng sau những lấp lánh mời gọi, có những thòng lọng tăm tối siết chặt mà nếu không tỉnh táo, sẽ sa chân.
“Bồ tát An Nhiên, cô tiên Thảo Gấu” – hai người nổi tiếng nhiều nhất trong những người chuyên chiêu dụ con gái, phụ nữ đi làm tiếp viên phòng karaoke – Nguồn: TikTok
Dễ thấy nhất là TikTok thật sự đã biến tướng thành một “sàn tuyển dụng” cho những ngành nghề khó nói. Nhiều “má mì”, “ma cô”, “quản lý”… trong lẫn ngoài nước sẵn sàng lộ mặt lên TikTok chiêu dụ công khai các cô gái trẻ làm tiếp viên rót bia trong quán karaoke (ôm?) ở Sài Gòn, Bình Dương hoặc Mã Lai, Trung Quốc… Những lời hứa “bạc triệu mỗi ngày, cao hơn giám đốc”, ở đây (quán karaoke) được bao ăn, bao ngủ, quản lý tốt bụng đồng nghiệp đáng yêu, có tiền cất nhà mua xe mặc đồ hiệu trong tầm tay… Các “tấm gương vượt khó” như em A vừa bỏ học để đi làm nửa năm mà đã xây nhà lầu, em B vừa trốn khỏi chồng mấy tháng nay đã gặp “khách sộp” thương gia cảnh mà bao nuôi, lo lắng chăm sóc như công chúa. Rồi những người chuyên tung những video hướng dẫn các cô gái cười sao, nói sao, tán tỉnh sao để có chồng/bồ giàu, để giữ chồng/bồ giàu, nhìn qua tưởng lo lắng cho chị em phụ nữ, vậy mà lâu ngày lại ra cả “đường dây môi giới mại dâm”…
Nếu trước kia, “cò việc” đứng bến xe, quán cà phê, thì nay TikTok biến thành chợ người 4.0. Chỉ vài video, bọn buôn người có thể chiêu dụ hàng trăm thanh niên nông thôn. Giọng hát của các nàng tiên cá Siren thời 4.0 chính là đây, quyến rũ những thủy thủ non nớt lao vào đá ngầm. Những hứa hẹn từ những người tự xưng là “HR” (Human Resources – người tuyển nhân sự) rằng ở Campuchia thì cũng có “this” có “that”, rằng không phải chỗ nào cũng bóc lột, rằng nhiều nơi – cụ thể là nơi họ đang chiêu dụ – thường việc nhẹ lương cao, bao ăn uống, có chỗ ngủ, có người chăm lo, dạy dỗ công việc… Nhưng thực chất, đa số người đi Cam thì dễ, nhưng muốn về thì khó, chế độ khắc nghiệt, tra tấn dã man để ép đồng bào A lừa đảo đồng bào B, đồng bào A cưỡng bức lao động đồng bào B, trong khi chủ mạng lưới tội phạm biên giới toàn người Trung Quốc…
Và khi cái ác được phơi bày một cách trần trụi hơn, nó còn biến tướng sang một hình thái khác: sự vô cảm đến tàn nhẫn. PK (Player Kill) là tính năng trên TikTok cho phép những người đang livestream đối đầu với nhau xem ai nhận được nhiều like, quà tặng (donate) nhất từ người xem. Hai bên thường sẽ “ra kèo” – là một thử thách mà người thua sẽ phải thực hiện. Đây cũng là nguồn cơn đẻ ra những hành động quái gở, kéo theo không ít thứ méo mó trên mạng xã hội: Đập cửa nhà dân/quăng đá lên nóc nhà người lạ lúc nửa đêm, rải bột mì vào xe hơi của người lạ rồi chạy, bật nhạc đám ma trước cửa người lạ, úp bánh kem vào mặt kẻ qua đường… Họ biến những người dân vô tội thành “mồi câu” giải trí, xâm phạm an toàn và danh dự của người khác chỉ để đổi lấy vài lượt nhấp chuột. Trong đấu trường La Mã xưa, khán giả vỗ tay khi thấy máu loang. Ngày nay, khán giả bấm “like”, gửi quà khi thấy người khác ê chề. Người ta tạo ra một nền “kinh tế của sự chú ý”, nơi “view”, “like” chính là tiền tệ. Gần đây, có một TikToker cột tay chân, nhảy vào thùng nước và chết do không thể trèo ra sau khi “trả kèo” một người trên mạng, mọi chuyện được đám đông nhìn thấy trực tiếp. Nhưng có vẻ như không nhiều người “tởn”.
Like đâu đánh đó, bất chấp luân lý, luật pháp – Nguồn: TikTok
TikTok (và nhiều nền tảng mạng xã hội hiện nay) không ưu tiên thông tin đúng, mà ưu tiên thông tin có khả năng giữ chân người xem lâu nhất. Những video giật gân, “lạ tai, lạ mắt” – dù sai – lại có cơ hội lan truyền mạnh hơn thông tin chuẩn xác. Do đó, những tin giả, lịch sử giả, phát biểu giả, sự kiện giả… thường được “khai sanh” và nuôi lớn bởi những người dùng TikTok, khiến nhiều người tin nó là thật – khi nó đủ bao phủ sự thật (Khi hàng triệu người cùng chia sẻ, bình luận, tin giả được “chính danh hóa” qua cảm giác “ai cũng nói vậy”. Người ta dễ tin vì thấy số đông chấp nhận).
Nhiều nội dung “giả” ban đầu chỉ là trò đùa, “chế” hay dựng clip ngắn để gây cười, câu view… Nhưng khi lan đi, ngữ cảnh biến mất, khán giả mới lại tưởng video đó là thật. Ví dụ: Một phát biểu của vị lãnh đạo nào đó bị cắt 5 giây nghe như “nói bậy”, trong khi toàn văn lại có ý nghĩa khác. Một sự kiện lịch sử được minh họa bằng hình ảnh giả, nhưng lan truyền nhanh hơn sách vở, nên người trẻ tưởng đó là bản gốc. Một “tin nóng” được dựng bằng giọng AI hoặc cảnh quay tái hiện, nhưng không kèm cảnh báo, nên khán giả ngộ nhận đó là sự thật.
TikTok vừa tinh vi như bậc tri kỷ, vừa nguy hiểm như viên kẹo tẩm độc. Nó cho niềm vui, nhưng cũng rút dần lòng trắc ẩn. Nó mở sân khấu cho mọi người, nhưng cũng biến đời nhiều người thành tuồng hề.
Rốt cuộc, thế giới trong màn hình và ngoài đời là hai bản hợp đồng khác nhau. Người khôn ngoan là người đọc kỹ điều khoản, người khôn ngoan hơn có lẽ nên xoá app không thèm chơi TikTok nữa. Vẫn còn nhiều mạng xã hội… nguy hiểm tương tự, nhưng vẫn còn ưu điểm là không “sanh” ra ở… Trung Quốc.
DU
Bà Tám ở Sài Gòn
