Thư viện Quốc gia ở số 34 đường Gia Long (nay là Thư viện Tổng hợp số 69 Lý Tự Trọng) được khánh thành vào cuối năm 1971, có lối kiến trúc hiện đại pha lẫn đường nét Á Đông. Bên ngoài mặt tiền trang trí lam gió bằng chữ Thọ xen kẽ phù điêu chim phụng ở góc tường, có hồ nước dọc hàng hiên trước khi lên bậc tam cấp vào cửa chính, chung quanh trồng cây cảnh, tạo không gian trang nhã của nơi lưu trữ hàng trăm ngàn tư liệu quý.
Vài nét chính về công trình
Số 34 đường Gia Long, xưa kia vào thời Nguyễn là xưởng đúc tiền, rồi thành chợ Cây Da Còm. Theo Trương Vĩnh Ký, sở dĩ chợ có tên Cây Da Còm, vì nó nhóm dưới gốc một cây da nhánh còm, lá gie khòm xuống mặt đất. Xưa, nơi đây chuyên bán trống, bán lọng, yên ngựa, và mão tú tài. Sau đó, chợ dẹp bỏ, người Pháp cho xây thành Khám Lớn (Maison Centrale), đến năm 1957, xây thành Đại học Văn khoa. Sau khi, Đại học Văn khoa chuyển về đường Cường Để (nay là Đại học Khoa Học Nhân Văn), vị trí được bàn giao cho công trình Thư viện Quốc gia. Lễ đặt viên đá đầu tiên vào ngày 28/12/1968 dưới sự chủ toạ của Thủ tướng Trần Văn Hương. Khởi công trong 2 năm thì hoàn thành. Tổng thống Nguyễn Văn Thiệu đích thân cắt băng mừng lễ khánh thành vào ngày 23/12/1971.
Kiến trúc sư Bùi Quang Hạnh và Nguyễn Hữu Thiện đồng tác giả đồ án Thư viện Quốc gia cùng với sự cộng tác của cố vấn kỹ thuật, kiến trúc sư Lê Văn Lắm. Kinh phí xây dựng lên đến 177 triệu đồng, nhà thầu xây cất phải dùng tới 100,000 công thợ, 500 tấn sắt và 27,000 bao xi măng, ròng rã 2năm mới hoàn thành với diện tích 7,070 m2 bao gồm 2 khối:
– Khối thứ nhất là một dãy nhà dài 71m, ngang 23m gồm 1 tầng hầm, 1 tầng trệt và 2 lầu, 1 sân thượng ở lầu hai.
– Khối thứ hai nằm ở trung tâm, hình vuông và vươn lên cao như một ngọn tháp với 14 tầng, cao 43m, chứa tài liệu sách báo.
Đây là thư viện lớn nhất Việt Nam vào thời bấy giờ, và đây cũng là một công trình sử dụng đá rửa và đá mài với diện tích lớn nhất trong các công trình hiện đại thời VNCH. Lúc này thư viện có 53 nhân viên phục vụ với khoảng 100,000 bản tài liệu.
Bia ghi nhớ ngày xây dựng Thư viện Quốc gia (Nguồn: Manhhaiflickr)
Hệ thống thư viện thời Pháp thuộc
Nhìn lại lịch sử, hệ thống thư viện đã được hình thành sau khi Pháp chiếm Thành Gia Định. Đó là vào năm 1868, Phó Đô đốc Ohier ký sắc lệnh thành lập Thư viện các Đô đốc, Thống đốc Nam kỳ (hay Thư viện Soái phủ Nam kỳ). Đến năm 1882, thư viện đổi tên thành Thư viện Tư liệu Chính phủ Nam Kỳ thuộc Pháp (Bibliothèque de Documentation du Gouvernement de la Cochinchine Francaise) và trở thành thư viện công cộng đầu tiên của Việt Nam. Năm 1902, thư viện được tách ra thành một sở tự trị gọi là Thư viện Nam Kỳ Soái phủ (hay Thư viện Sài Gòn) trực thuộc Tòa Thượng thư đặt ở tầng một của Tòa Thư ký Chính phủ (số 27 đường La Grandière nay là đường Lý Tự Trọng). Năm 1909, ông Riffa là giám thư đầu tiên được bổ nhiệm chính thức điều hành thư viện.
Năm 1946, Thư viện Nam Kỳ Soái phủ dời sang số 34 đường Gia Long và được Pháp trao lại cho Chính phủ lâm thời Việt Nam, đến năm 1949 được đổi tên là Thư viện Nam phần. Ở Sài Gòn có 3 thư viện công quyền gồm: Thư viện Nam phần; Tổng Thư viện (với trụ sở tạm thời trong trường Pétrus Ký), đường Trần Bình Trọng, trực thuộc Viện Đại học Sài Gòn; Thư viện cho mượn và phòng đọc thiếu nhi tại 194D Pasteur (trước đây là bộ phận của Thư viện Nam phần).
Bưu chính Sài Gòn phát hành tem kỷ niệm ngày xây dựng Thư viện QG (Nguồn: Manhhaiflickr)
Thời VNCH
Ngày 01-07-1957, theo công lệnh số 544/GD-CL của Bộ giáo dục, Tổng Thư viện trực thuộc Viện Đại học Sài Gòn chuyển sang thuộc quyền quản lý của Bộ Quốc Gia Giáo Dục. Sau đó, ngày 04-08-1964, Nghị định số 1354/GD/PC/NĐ, Tổng Thư viện Sài Gòn trực thuộc Nha Văn Khố và Thư viện Quốc Gia; Thư viện Nam Phần chuyển sang trực thuộc Bộ Quốc Gia Giáo Dục.
Bộ Quốc Gia Giáo Dục tổ chức cuộc thi vẽ đồ án trụ sở Thư viện Quốc Gia đặt tại số 69 Gia Long (nay là 69 đường Lý Tự Trọng). Chính quyền Sài Gòn mở 4 kỳ xổ số đặc biệt để lấy kinh phí xây dựng Thư viện Quốc Gia. Trong năm 1955, công trình xây dựng Thư viện Quốc Gia được khởi công với sự chủ tọa của Tổng Thống Ngô Đình Diệm, nhưng dự án bị bỏ dở cho đến ngày 28-12-1968.
Mặc dầu thời Đệ Nhị VNCH, Thư viện Quốc gia lúc đó được xem là một thư viện hiện đại, tuy nhiên nhìn chung hệ thống thư viện công cộng chưa có một chính sách phát triển chung và đầy đủ.
Trong bài viết của ông Lâm Vĩnh Thế, cựu Chủ tịch Thư viện Việt Nam (1974-1975) cho biết: “Ðặc tính rõ nét của giai đoạn này là việc phát triển hoàn toàn không theo một kế hoạch nào cả. Lý do chính là thiếu lãnh đạo; trong cả hai lãnh vực công và tư mà đại diện là Thư Viện Quốc Gia và Hội Thư Viện Việt Nam (HTVVN) đều không có một chính sách cho việc phát triển thư viện của VNCH.
Hệ thống thư viện công cộng (public libraries) gần như không có tại Miền Nam. Ngoài Thư Viện Quốc Gia ở số 34 đường Gia Long (gồm khoảng 70,000 cuốn sách và 620 nhan đề tạp chí) và Tổng Thư Viện trong khu vực trường Trung Học Pétrus Trương Vĩnh Ký (đây là Thư Viện Ðông Dương từ Hà Nội dọn vào trong cuộc di cư năm 1954 sau Hiệp Ðịnh Genève; sưu tập gồm khoảng 3,000 cuốn sách và 110 nhan đề tạp chí) tại thủ đô Sài Gòn tương đối có bề thế, tại các tỉnh và thị xã các thư viện công cộng rất nghèo nàn, phần đông chỉ đóng vai trò một phòng thông tin hay phòng đọc sách với một số lượng sách báo không đáng kể.
Giáo sư Nguyễn Ứng Long, tốt nghiệp Master of Library Science – MLS tại Ðại Học Peabody ở tiểu bang Tennessee; về sau Giáo sư Long được bổ nhiệm vào chức vụ Giám Ðốc Nha Văn Khố và Thư Viện Quốc Gia của VNCH vào năm 1970”.
Một phòng đọc trong Thư viện Quốc gia (Ảnh: Internet)
Sau năm 1975
Sau năm 1975, hầu như toàn bộ tài liệu, ấn phẩm báo chí, sách khảo cứu từ các thư viện Abraham Lincoln trực thuộc Cơ quan Thông tin của Mỹ trên đường Mạc Đỉnh Chi, thư viện của Phái Bộ Văn Hoá Pháp cạnh nhà thương Đồn Đất và thư viện của Hội Đồng Minh Pháp Ngữ trên đường Gia Long được chuyển về một mối tại Thư viện Quốc gia. Trước đây, những thư viện này lưu giữ rất nhiều tài liệu quý về chiến tranh Việt Nam và sách báo văn hoá Pháp, Mỹ. Với số lượng ấn phẩm gần trăm ngàn đầu sách, báo chí miền Nam được bổ sung thêm kho tài liệu hiện có của thư viện Khoa học Tổng hợp thành phố (sau 1975) càng thêm phong phú.
Hệ thống tài liệu của Thư viện Tổng hợp hiện nay được thêm rất nhiều đầu sách và tư liệu mới với trên 500,000 đầu sách và 300,000 báo, tạp chí các loại. Bên cạnh công việc giữ gìn hàng chục ngàn tư liệu cũ đã có từ trước cách nay hơn trăm năm thu hút ngày nhiều độc giả trong nước cũng như người học giả nước ngoài đến đây tìm tài liệu tra cứu vì ở nhiều nước không có.
Ngoài tài liệu sách báo, tạp chí, tài liệu xưa in ở Đông Dương cuối thế kỷ 19 đầu thế kỷ 20 rất đầy đủ cũng như các tài liệu xuất bản trong vùng tạm chiếm, những năm kháng chiến chống Pháp và giai đoạn quân đội Mỹ tham gia chiến tranh VN, có những cuốn in bằng chữ Nho và Pháp ngữ đã ngót nghét 300 năm cực kỳ giá trị vì nó là độc bản. Tài liệu còn có cả những sắc phong, hương ước, bản đồ, gia phả rất cũ xưa của các thư viện, bảo tàng, tổ chức xã hội, của người dân trên khắp mọi miền đất nước.
TN
