Khế Iêm tên thật Lê Văn Đức, sinh năm 1946, tại Lê Xá, Vụ Bản, Nam Định. Ông chủ trương tạp chí Thơ tại Hoa Kỳ và phong trào thơ Tân Hình Thức Việt, chủ biên Thơ Không Vần, (2006) và Thơ Kể Poetry Narrates (2010,) cả hai là thơ Tân Hình Thức Việt, ấn bản song ngữ.
Tác phẩm: Hột Huyết (kịch, Sài Gòn 1972), Thanh Xuân (tạp chí Văn, 1992), Dấu Quê (Traces of My Homeland, ấn bản song ngữ. Tan Hinh Thuc Publishing Club, 2013), Thơ Khác (Other Poetry, ấn bản song ngữ, Tan Hinh Thuc Publishing Club, 2011), ấn bản song ngữ, Tan Hinh Thuc Publishing Club, 2012).
Để sống lại một thời của Văn Học Miền Nam tại hải ngoại, mời các bạn đọc bài ký sau đây của nhà thơ Khế Iêm. NGUYỄN & BẠN HỮU
Khế Iêm
…
Khi đến Pulau Bidong, tôi nhận được thư của họa sĩ Thái Tuấn. Đến cuối năm 1989, vừa đến Mỹ, tôi lại nhận được thư của họa sĩ Duy Thanh. Lúc đó, tôi gửi một bài thơ cho anh Duy Thanh, anh cho biết: “Bài thơ anh chép, hay lắm, sao không gởi cho Mai Thảo ở báo Văn”.
Sau đó, tôi mới gửi thơ “Thanh Xuân” đăng trên báo Văn. Lúc đó, nhà thơ Thanh Tâm Tuyền cũng vẫn chưa qua Mỹ, anh Duy Thanh cho biết “Anh Cung Tiến (nhạc sĩ) nói, anh Tâm đã có Passports cho cả nhà, chắc cuối năm sẽ tới”. Và đúng như thế, vài tháng sau vào đầu năm 1990, nhà thơ Thanh Tâm Tuyền và gia đình đã qua Mỹ ở trên Roseville, tiểu bang Minnesota, Hoa Kỳ. Đến khi anh Tâm (Thanh Tâm Tuyền) xuống quận Little Sàigòn, California, gặp nói chuyện với anh Mai Thảo chừng một hai tiếng, rồi quay về căn phòng mướn tôi đang ở, anh nói với tôi tất cả về cuộc đời của anh, rồi sáng hôm sau đi San Diego gặp một số người bạn khi làm việc ở Đà Lạt, sau đó anh trở về Minnesota. Tôi còn nhớ, sau 1975, anh Thanh Tâm Tuyền mỗi buổi sáng thứ Bảy, thường đi thăm nhà thơ Hà Thượng Nhân, ghé nhà tôi ở phường Hòa Hưng, trên đường “Cách Mạng Tháng 8” quận 10, nghỉ ít lâu rồi đi. Vì ông Hà Thượng Nhân ở rất xa, phải đi qua ngã tư Lý Thường Kiệt, lên đường Trường Chinh, mới có thể tới nhà gặp ông Hà Thượng Nhân, vốn là chủ nhiệm nhật báo Tiền Tuyến trước 1975.
Đến khi các đàn anh của tôi mất, tôi đều làm những tờ báo tưởng niệm. Trước tiên là Tạp chí Thơ, số 12, mùa xuân 1998, tưởng niệm nhà thơ & nhà văn Mai Thảo, người đứng đầu tạp chí Sáng Tạo trước 1975, và báo Văn ở Little Sàigòn, sau khi ông qua Mỹ. Khi Tạp chí Thơ không còn, tôi làm báo Giấy, số 58, “Tưởng Nhớ Họa sĩ Duy Thanh”. Đến khi làm báo Thơ, số 6 “Tưởng Niệm Nhà thơ Thanh Tâm Tuyền”, và báo Thơ số 7 “Tưởng Niệm Họa Sĩ Thái Tuấn & Đinh Cường”. Họa sĩ Thái Tuấn ở Pháp, trước đó, thường gửi rất nhiều thư qua cho tôi, cho đến khi tòa đại sứ Pháp tổ chức cuộc ra mắt tranh họa sĩ, tại New York, nước Mỹ, vào năm 1993. Khi xuống Little Sàigòn, nhờ tôi chở ông tới gặp nhạc sĩ Phạm Duy, lúc bấy giờ tôi chưa làm Tạp chí Thơ. Ngoài Nhạc sĩ Phạm Duy, họa sĩ Thái Tuấn còn thân thiết với nhạc sĩ Trịnh Công Sơn. Nhớ lại, Nhạc sĩ Phạm Đình Chương (1929–1991) cũng đã từng phổ nhạc thơ Thanh Tâm Tuyền (1936–2006): “Dạ Tâm Khúc”; Nửa Hồn Thương Đau”; “Đêm Màu Hồng”; “Bài Ngợi Ca Tình Yêu”. Bây giờ những bậc đàn anh của tôi đã mất, còn có mấy người bạn thời tuổi trẻ cũng không còn.
Năm 1990 tôi ở Mỹ, đúng như nhà nghiên cứu Nguyễn Bá Thế đã tiên đoán, tự nhiên có nhiều người không quen, đẩy tôi làm Tạp chí Thơ, số đầu tiên vào mùa Thu 1994. Thời đó, tôi phải làm việc rất nhiều nghề để trả nợ, mướn nhà, nên 4 tháng tôi mới đủ tiền làm Tạp chí Thơ.
Trong báo Thơ số 11, tôi có nói: “Tạp chí Thơ số đầu tiên tình cờ xuất hiện, với tranh bìa của Phạm Hoán, phụ bản của họa sĩ Thái Tuấn, ngoài thơ Bùi Giáng, Mai Thảo, Thanh Tâm Tuyền, Du Tử Lê, Đông Hồ… thuộc miền Nam, sau đó còn có những nhà thơ và nhà nghiên cứu miền Bắc: Nhượng Tống, Hoàng Ngọc Hiến, Phùng Quán, Trần Dần, Lê Đạt, Dương Tường, Đặng Đình Hưng, Nguyễn Đình Thi, Phan Khôi, Hoàng Cầm, Hữu Loan, Nguyễn Phan Cảnh, Đỗ Lai Thúy, Nguyễn Trọng Tạo, Phạm Thị Hoài, Đỗ Minh Tuấn, Mai Văn Phấn, Phan Đình Diệu”. Báo ‘Thơ Việt’ (Tạp chí Thơ) là tờ báo đầu tiên, nên mới có đủ các nhà thơ & nhà nghiên cứu của cả nước. So với ‘Thơ Mỹ’ (American Poetry) bắt đầu từ năm 1910, thì Thơ Việt cách xa khoảng 80 năm, chưa đầy một thế kỷ.
Riêng PGS TS Đỗ Lai Thúy có gửi tặng tôi một cuốn nghiên cứu về Thơ, trong đó có hai nhà thơ nổi tiếng ở miền Nam trước 1975 là nhà thơ Bùi Giáng và Thanh Tâm Tuyền. Bùi Giáng và Thanh Tâm Tuyền cũng là hai nhà thơ thân thiết với nhau. Khi làm Tạp chí Thơ, tôi có viết một bài “Thơ Bùi Giáng Một Thử Nghiệm Đọc” thì một người em của nhà thơ Bùi Giáng tên Bùi Văn Vịnh, ở Canada, có gửi về cho ông đọc. Đồng thời anh Bùi Văn Vịnh cũng gửi cho tôi cuốn “Bùi Giáng Thi Tuyển” do nxb Mưa Nguồn ở Canada in. Khi đọc xong bài viết “Thơ Bùi Giáng Một Thử Nghiệm Đọc” (Đăng trên Tạp chí Thơ, số 12, mùa Xuân 1998, tưởng niệm nhà thơ & nhà văn Mai Thảo), nhà thơ Bùi Giáng có viết thư qua hỏi anh Vịnh: ‘Khế Iêm là ai, quê ở tỉnh nào? Bây giờ lại viết về Bùi Giáng, viết rất phi thường. Già chết tới nơi rồi mới được đọc văn của bạn ấy. Cảm ơn anh Khế Iêm đã viết và trích dẫn mấy bài thơ. Anh ấy đọc ở đâu ra những bài ấy”. Bản sao anh Vịnh gửi qua, tôi vẫn còn giữ. Và 6 tháng sau, tôi nghe ông đã mất vào ngày 7 tháng 10 năm 1998.

Cover “Vũ Điệu Không Vần” Khế Iêm
o O o
Như đã nói, khi mới 15 tuổi, tôi làm thơ vần điệu, nhưng khi tới khoảng 20 tuổi, một người bạn tên Đặng Tấn Tới muốn coi tập thơ tôi làm, nhưng tôi nói đã bỏ đi rồi. Từ đó tôi mới làm dòng thơ “Thanh Xuân”, nhưng cũng giữ lại không gửi đi tới những tờ báo ở Sàigòn trước năm 1975, và không đưa cho bất cứ người bạn nào đọc. Thơ “Thanh Xuân”, lúc đó tôi sống trong gia đình nên khi qua Mỹ, gửi tới nhà thơ & nhà văn Mai Thảo đăng trên tờ báo Văn, sau đó báoVăn xuất bản năm 1992, với bìa của họa sĩ Thái Tuấn, phụ bản Duy Thanh, Thái Tuấn. Như tôi đã nói, sau 1975, những đàn anh của tôi là họa sĩ Duy Thanh, Thái Tuấn, nhà thơ Thanh Tâm Tuyền, coi tôi như một người trong gia đình. Sau này, khi làm Tạp chí Thơ, lại có một số đàn anh của tôi đầy thân thiết: nhà thơ Tô Thùy Yên, họa sĩ Ngọc Dũng, họa sĩ Đinh Cường. Nhìn lại quá khứ, ngoài họa sĩ Đinh Cường từng đã vẽ hình tôi, đăng trên tiểu luận “Vũ Điệu Không Vần”, do Domino xuất bản. Còn những đàn anh khác như họa sĩ Thái Tuấn, Duy Thanh, Ngọc Dũng, nhà thơ Tô Thùy Yên, nhà thơ Thanh Tâm Tuyền, đều là những nhân vật nổi tiếng trong báo Sáng Tạo. Tất cả đều từ ngoài Bắc di cư vào Sàigòn, trừ nhà thơ Tô Thùy Yên ở miền Nam.
Khi tôi di cư vào Sàigòn, tuổi còn rất nhỏ, và khi lớn lên, Sàigòn vẫn là quê hương của tôi. Đó là lý do, số báo này với đề tài “đặc biệt trong và ngoài gia đình”, trong đó có sự liên hệ với nhà thơ Tô Thùy Yên.
KI