Vào cuối thời chiến tranh lạnh, các cường quốc trên thế giới đã đạt được sự đồng thuận rằng trái đất này sẽ là một nơi tốt đẹp hơn nếu có ít vũ khí nguyên tử hơn. Thời kỳ đó nay có thể nói đã kết thúc.

Rủi ro nguyên tử – Getty Images 

Các hiệp ước về nguyên tử đang sụp đổ, một số cường quốc nguyên tử đang tăng cường kho vũ khí nguyên tử của họ, nguy cơ vũ khí nguyên tử ngày càng lan rộng hơn và việc sử dụng loại vũ khí nguyên tử chiến thuật để giành lợi thế trên chiến trường không còn là điều không tưởng nữa.

Nỗi lo sợ về chiến tranh nguyên tử đã bắt đầu nhen nhúm vào năm 1945, với vụ Hoa Kỳ cho nổ thử trái bom nguyên tử đầu tiên tại một khu vực thử nghiệm có tên Trinity ở tiểu bang New Mexico.

Năm 1963, trong giai đoạn căng thẳng của thời chiến tranh lạnh với cuộc đối đầu giữa Hoa Kỳ và Liên Xô, Tổng thống John F. Kennedy đã mô tả nỗi sợ hãi của ông về một thời đại nguyên tử không có kiểm soát và giới hạn, trong đó hàng chục quốc gia có trong tay loại vũ khí hủy diệt hàng loạt này – điều mà ông gọi là “mối nguy hiểm và rủi ro lớn nhất có thể xảy ra”.

Trong nhiều thập niên sau đó, các thỏa thuận về kiểm soát vũ khí, các thử thách liên quan đến kỹ thuật  và nỗi sợ hãi về sự hủy diệt lẫn nhau là những yếu tố khiến ngày tận thế như vậy chưa xảy ra.

Theo thời gian, kho dự trữ đầu đạn nguyên tử của Hoa Kỳ và Nga có lúc tăng rồi có lúc lại giảm xuống, trong khi Trung Quốc, trong những năm gần đây, bắt đầu gia tăng ngày càng nhiều hơn kho vũ khí nguyên tử của họ.

Kho vũ khí nguyên tử toàn cầu đạt đỉnh điểm vào giữa thập niên 1980 và kể từ đó đến nay đã giảm đáng kể. Trong hiệp ước START (Tài giảm Vũ khí Tấn công Chiến lược) đầu tiên, được ký kết vào năm 1991, Hoa Kỳ và Liên Xô đã đồng ý giới hạn số lượng đầu đạn nguyên tử của họ.

Xem thêm:   Hàng Trung Quốc

Nhưng một trong hai hiệp ước kiểm soát vũ khí nguyên tử quan trọng giữa Nga và Hoa Kỳ, Hiệp ước Lực lượng Nguyên tử Tầm trung (INF), đã bị thất bại. Hiệp ước New START (ký kết năm 2010), đặt ra những giới hạn chặt chẽ hơn về số lượng đầu đạn nguyên tử của mỗi bên cũng như hỏa tiễn và máy bay ném bom mang theo những đầu đạn này, sẽ hết hạn vào đầu năm tới.

Số lượng vũ khí nguyên tử giữa Hoa Kỳ và Liên Xô/Nga qua các năm – Federation of American Scientists

3 cường quốc nguyên tử

Các giới chức cao cấp ở Washington hiện cho biết Hoa Kỳ cần phải chuẩn bị để phát triển thêm lực lượng nguyên tử của mình để ngăn chặn các mối đe dọa ngày càng gia tăng từ Nga và Trung Quốc – và điều này có khả năng đưa tới một cuộc chạy đua vũ trang mới.

Theo một số ước tính, kho dự trữ vũ khí nguyên tử ngày càng nhiều của Trung Quốc dự kiến sẽ tăng gấp 3 lần vào năm 2035.

Theo một phúc trình của Ngũ Giác Đài lượng định về sức mạnh của quân đội Trung Quốc được công bố vào tháng 12, ước tính mới nhất cho thấy Trung Quốc có khoảng 600 hỏa tiễn đạn đạo liên lục địa trong kho vũ khí của họ, tất cả đều có thể bắn tới lục địa Hoa Kỳ. Bắc Kinh đã bác bỏ các đề nghị trước đây để tổ chức một hội nghị với Hoa Kỳ và Nga để đàm phán về các giới hạn chính thức đối với số lượng vũ khí nguyên tử cất giữ trong kho.

Các cường quốc nguyên tử hàng đầu đều có vũ khí nguyên tử liên lục địa. Hoa Kỳ, Nga và Trung Quốc là 3 cường quốc nguyên tử – có nghĩa là họ có thể phóng đi các vũ khí nguyên tử từ đất liền, trên biển và trên không, cho phép cả 3 quốc gia này có thể tấn công bất kỳ kẻ thù tiềm tàng nào của họ.

Xem thêm:   Greenland vị thế địa chính trị quan trọng

Vũ khí nguyên tử chiến thuật

Trong khi Hoa Kỳ và Nga cắt giảm kho vũ khí của họ, mối lo ngại về việc sử dụng vũ khí nguyên tử chiến thuật tăng lên. Đây là những vũ khí có tầm bắn ngắn hơn và sức công phá nhỏ hơn, có thể tạo ra sự khác biệt lớn trên chiến trường trong một cuộc chiến tranh quy ước mà không gây ra một cuộc xung đột hạt nhân rộng lớn hơn.

Chính quyền Moscow đã từng gợi ý rằng họ có thể sử dụng vũ khí nguyên tử ở Ukraine và vào tháng 11 năm ngoái đã đưa ra một học thuyết mà trong đó nêu rõ lý do quân đội Nga có thể sử dụng vũ khí nguyên tử một cách rộng hơn và rõ ràng hơn. Các cường quốc phương Tây lo ngại Nga có thể quyết định sử dụng vũ khí nguyên tử chiến thuật trong cuộc xung đột nếu họ thấy bị đẩy vào thế phòng thủ.

Một số loại đầu đạn nguyên tử liên lục địa của Hoa Kỳ – Wikipedia

Nỗ lực của thế giới

Những nỗ lực nhằm kiềm chế các mối đe dọa hạt nhân tập trung vào Hiệp ước Không phổ biến Vũ khí Nguyên tử năm 1970, viết tắt là NPT, hiện có 191 quốc gia tham gia cam kết không bao giờ sở hữu vũ khí nguyên tử hoặc, với những quốc gia có vũ khí, sẽ theo đuổi việc giải trừ loại vũ khí này.

Tuy nhiên, 3 quốc gia có vũ khí nguyên tử là Ấn Độ, Israel và Pakistan chưa từng ký vào hiệp ước NPT, và Bắc Hàn đã chính thức rút khỏi hiệp ước vào năm 2003. Iran, mặc dù là một thành viên tham gia hiệp ước, có thể chỉ trong thời gian ngắn nữa là có thể chế tạo được vũ khí nguyên tử; Ả Rập Saudi cũng đã tuyên bố sẽ theo đuổi chương trình chế tạo vũ khí nguyên tử của riêng họ nếu điều đó xảy ra. Hiệp ước NPT chỉ trao cho cơ quan nguyên tử của Liên Hợp Quốc một số quyền hạn rất hạn chế để ngăn chặn điều đó.

Xem thêm:   Cuộc chạy đua AI

Bài học Ukraine

Lời cảnh báo của Tổng thống Kennedy về mối nguy hiểm của một cuộc chạy đua vũ trang toàn cầu được xem như lời kêu gọi cho một nỗ lực để nhằm hạn chế kho vũ khí thông qua các hiệp ước. Trong khi các hiệp ước đó, đặc biệt là NPT, đã ràng buộc nhiều quốc gia vào cam kết chung là tránh xa vũ khí nguyên tử, nhưng những cam kết đó có thể sẽ gặp nhiều thử thách trong một thế giới mà tình trạng căng thẳng giữa các quốc gia và giữa các liên minh ngày càng trở nên nghiêm trọng hơn.

Bài học trước mắt là cuộc chiến ở Ukraine. Thời Liên Xô cũ, Ukraine là nơi chứa đựng kho vũ khí nguyên tử lớn hàng thứ ba trên thế giới. Sau khi Liên Xô sụp đổ, Hoa Kỳ (thời cựu Tổng thống Bill Clinton) và Nga (thời cố Tổng thống Boris Yelsin) đã thuyết phục được chính phủ Ukraine (thời cựu Tổng thống Leonid Kuchma) từ bỏ kho vũ khí này và chuyển hết về Nga. Đổi lại, Ukraine sẽ nhận được sự bảo đảm về an ninh. Nhưng không đầy 30 năm sau đó, Nga, dưới sự lãnh đạo của nhà độc tài Vladimir Putin, đã đưa 200,000 quân xâm lăng Ukraine dưới sự chứng kiến gần như bất lực của thế giới.

Hiệp ước NPT có nhiều khả năng sẽ sụp đổ và sẽ còn có thêm nhiều quốc gia với đầy đủ khả năng về tài chính và kỹ thuật (Thổ Nhĩ Kỳ, Ả Rập Saudi) có thể sẽ theo đuổi việc chế tạo vũ khí nguyên tử trong tương lai – không hẳn để đe dọa bất cứ quốc gia nào nhưng chính yếu là để bảo vệ an ninh cho chính họ.

VH