“Hãy cho tôi một điểm tựa, tôi sẽ nhấc bổng trái đất lên” là câu nói nổi tiếng của Archimedes (287-212 trước Công Nguyên). Ổng là một nhà toán học, nhà vật lý, nhà phát minh huyền thoại người Hy Lạp. Hình của Archimedes được in ở mặt trước của Huy chương Fields, giải thưởng danh giá được coi là “Nobel Toán học” (vì giải Nobel không bao gồm lĩnh vực toán học), được Hiệp hội Toán học quốc tế (IMU: International Mathematical Union) trao 4 năm một lần cho những nhà nghiên cứu nổi bật.
Ơ-rê-ca (Eureka, nghĩa tiếng Việt là “tìm ra rồi”) là một giai thoại nổi tiếng về cách ra đời của “lực đẩy Archimedes” và của mục.. này.
Hơn 4,500 năm trước, người Sumer cổ ở Lưỡng Hà đã dùng lưu huỳnh nguyên tố để xua đuổi côn trùng và ve. Người Trung Quốc cổ cũng dùng hợp chất thủy ngân, thạch tín để diệt sâu. Ngoài ra còn nhiều kinh nghiệm tích lũy từ đời này sang đời khác giúp nhân loài sống sót giữa thiên nhiên khắc nghiệt.
Nhưng nếu nói về thuốc trừ sâu tổng hợp hiện đại đầu tiên – thứ đánh dấu cuộc cách mạng nông nghiệp và y tế thế kỷ 20 – thì đó là DDT (Dichloro-Diphenyl-Trichloroethane).
DDT “nguyên thủy” được tổng hợp lần đầu năm 1874 bởi nhà hóa học Áo Othmar Zeidler, lúc ấy là nghiên cứu sinh tiến sĩ dưới sự hướng dẫn của Adolf von Baeyer tại Đại học Strasbourg. Đó chỉ là một phần của luận án tiến sĩ, một phản ứng hóa học thuần túy học thuật: ngưng tụ chloral với chlorobenzene trong axit sulfuric. Zeidler không hề thử nghiệm ứng dụng thực tế, không biết đến khả năng diệt côn trùng, và hợp chất ấy chỉ nằm im trong giấy tờ khoa học rồi bị bỏ xó suốt hơn 60 năm.
Người mở ngăn kéo chính là nhà hóa học Thụy Sĩ Paul Hermann Müller (làm việc cho hãng Geigy), vào năm 1939. Ông nhận ra DDT có thể diệt ruồi, muỗi, rận một cách tuyệt đối mà ít độc với người. Nhờ công trình nghiên cứu DDT, ông nhận Giải Nobel Y học năm 1948. Vì DDT đã cứu hàng triệu mạng người khỏi sốt rét, dịch tả, thương hàn trong và sau Thế chiến II.
Nhưng rồi, như một lưỡi dao hai mặt, nó tích tụ trong chuỗi thức ăn, giết chết chim chóc, cá, làm loãng vỏ trứng chim ưng (nguyên nhân khiến đại bàng hói ở Mỹ suýt tuyệt chủng); gây phá vỡ nội tiết, bệnh gan, tổn hại thần kinh ở con người… Từ thập niên 1970, nhiều quốc gia bắt đầu cấm hoặc hạn chế mạnh DDT (Mỹ 1972, châu Âu sớm hơn). Công ước Stockholm (2001, hiệu lực 2004) đưa DDT vào diện hạn chế: chỉ cho phép dùng cho kiểm soát vector truyền bệnh theo khuyến nghị WHO và cơ chế đăng ký. Các tổng thuật gần đây cho thấy đến năm 2023, DDT chỉ còn được dùng ở phạm vi rất hẹp, chủ yếu ghi nhận tại Ấn Độ, Nam Phi, Zimbabwe và nước đang phát triển khác
Không xài DDT, không phải tha cho sâu bọ mà nhân loài đã có nhiều loại hợp chất khác, ngoài ra là đa số các nước đang quay về với thuốc trừ sâu sinh học, từ vi khuẩn Bt, nấm Beauveria, đến chiết xuất neem… nhẹ nhàng hơn, gần gũi thiên nhiên hơn.
Nếu sâu bọ biết kể chuyện, chúng sẽ nói gì về việc hơn 4,500 năm bị nhân loài truy sát?
