“Hãy cho tôi một điểm tựa, tôi sẽ nhấc bổng trái đất lên” là câu nói nổi tiếng của Archimedes (287-212 trước Công Nguyên). Ổng là một nhà toán học, nhà vật lý, nhà phát minh huyền thoại người Hy Lạp. Hình của Archimedes được in ở mặt trước của Huy chương Fields, giải thưởng danh giá được coi là “Nobel Toán học” (vì giải Nobel không bao gồm lĩnh vực toán học), được Hiệp hội Toán học quốc tế (IMU: International Mathematical Union) trao 4 năm một lần cho những nhà nghiên cứu nổi bật.
Ơ-rê-ca (Eureka, nghĩa tiếng Việt là “tìm ra rồi”) là một giai thoại nổi tiếng về cách ra đời của “lực đẩy Archimedes” và của mục.. này.
Truyền thuyết kể, chính con chó của Hercules đã tìm ra màu tím Tyrian, sau khi gặm trúng một con ốc biển muricidae (gọi là murex) trên bãi biển và chảy nước miếng màu tím. Nhìn thấy điều đó, Hercules đã yêu cầu một chiếc áo choàng cùng màu.
Do rất mắc và khó làm, vì được rút từ dịch nhầy trong nước bọt của ốc biển murex. Và nước miếng của hàng ngàn con ốc mới cho ra một chút màu nhuộm, nên trong các nền văn minh như La Mã, Byzantium, và Phoenicia… màu tím Tyrian (thường gọi là “imperial purple”) được dành riêng cho hoàng đế và tầng lớp quý tộc. Luật La Mã dưới thời Nero (thế kỷ 1) cấm thường dân mặc màu tím, và vi phạm có thể bị trừng phạt nghiêm khắc, thậm chí xử tử.
Đẹp thôi thì chưa chắc có nhiều người mê, nhưng vừa đẹp vừa nguy hiểm thì chắc chắn có nhiều người mê. Vì vậy thuốc nhuộm màu tím vẫn được mê mẩn, dầu mùi không được thơm cho lắm.
Mọi thứ thay đổi từ năm 1856. Vào kỳ nghỉ lễ Phục sinh tại Học viện Hóa học Hoàng gia London, cậu bé William Henry Perkin (1838 – 1907) đang tìm cách điều chế thuốc ký ninh (quinine) – một loại thuốc trị sốt rét rất mắc, vì phải chiết từ vỏ cây cinchona ở Nam Mỹ. Sau nhiều lần pha pha trộn trộn, Perkin không chế ra được thuốc ký ninh, mà lại vô tình tạo ra một chất màu tím, lâu phai sau khi thấm vào vải.
Lúc đầu, Perkin đặt tên nó là Tyrian Purple – “ăn theo” màu tím vương giả. Nhưng rồi, để hợp với thị hiếu thời Victoria, ông đổi lại là mauve (từ tiếng Pháp, nghĩa là màu hoa cà). Với sự hỗ trợ tài chính từ cha, Perkin mở nhà máy tại Greenford Green vào năm 1857 để sản xuất thuốc nhuộm tổng hợp. Sáng chế của ông đã đặt nền móng cho ngành công nghiệp hóa học hiện đại, đặc biệt là thuốc nhuộm tổng hợp và dược phẩm. Đến tuổi 36, Perkin bán lại công việc làm ăn để chuyên tâm nghiên cứu hóa học, đóng góp vào việc khám phá cấu trúc phân tử và các lĩnh vực khác..
Trước khi thuốc nhuộm tổng hợp ra đời, hầu hết các quốc kỳ lâu đời (như của Pháp, Anh, Tây Ban Nha…) không có màu tím. Chỉ một số quốc gia hiện đại, như Dominica (1978) và Nicaragua (1971)… mới có màu tím trong quốc kỳ.
Ngày nay, giữa muôn vàn sắc màu dễ dãi, màu tím “khó ưa” vẫn được nhiều nhà chính trị và thương gia đương thời ưa thích, vì nó tạo cảm giác đĩnh đạc, quyền uy nhưng vẫn kín đáo. Màu tím còn mang hàm nghĩa “trung dung”: không đỏ (tả), không xanh (hữu). Ở Mỹ, “purple states” (tiểu bang tím, tức các tiểu bang dao động) dùng để gọi các tiểu bang không thuần “đỏ” (Cộng hòa) hoặc thuần “xanh” (Dân chủ).
