Năm 1897, hai năm sau khi Louis Pasteur qua đời, nhà văn Anh H.G.Wells cho chào đời một truyện khoa học giả tưởng gây xôn xao dư luận, The War of the Worlds. Truyện kể về một cuộc xâm lăng trái đất từ sao hỏa. Các chiến binh ngoài trái đất hơn hẳn con người cả về trí khôn lẫn khí cụ. Cuộc chống trả của con người chỉ cho thấy sự vô vọng. Song, đột nhiên, các cuộc tấn công của các sinh thể ngoài trái đất ngừng lại và tắt ngấm. Hóa ra, tất cả các chiến binh sao hỏa đã bị chết hết chỉ trong vài giờ sau khi gặp một sinh vật cực kỳ bé nhỏ mà con người gọi là: vi khuẩn.
Truyện của Wells không nói rõ các đặc tính của loại vi khuẩn cực kỳ hiểm độc đối với chiến binh sao hỏa nhưng phù hợp với các phát hiện của khoa học sau này. Trên cơ thể người (da, niêm mạc, các lỗ tự nhiên,…) luôn có một quần thể vi khuẩn (flore commensale), không chỉ hiền lành mà còn có tác dụng như những nhân viên canh gác, phòng vệ trước nguy cơ xâm nhập của các vi khuẩn gây bệnh. Nhưng cái flore commensale của người này có thể trở thành “ác độc” một khi chuyển sang người khác. Thậm chí flore commensale của ta cũng trở nên hung hãn với chính ta khi điều kiện sống của chúng bị thay đổi, ví như chúng bị ép phải di trú từ da vào sâu trong niệu đạo.
Từ cơ chế đó chúng ta sẽ hình dung ra khả thể, nguy cơ và những hệ quả của sự di trú vi sinh vật (vi khuẩn, virus, nấm, ký sinh trùng, prion,…) giữa các loài khác nhau, cụ thể hơn là giữa người và động vật (nuôi, hoang dã), giữa các gia súc, gia cầm.
Nghiên cứu khoa học đã chứng minh một số virus cúm trú ở loài chim hoang dã (avian influenza virus) khi di trú sang các gia cầm đã có sự đột biến và trở nên hung hãn hơn.
Một hiện tượng tương tự và dễ thấy hơn là các con voi, loại động vật hiền lành ăn chay trường và thường tránh xa con người, ở những khu vực rừng bị chặt phá, thu hẹp dữ dội, đã trở nên hung bạo, chủ động tìm và tấn công, giết chết con người.
Nhìn lại công cuộc thuộc địa hóa (colonisation) và giải thuộc địa hóa (décolonisation) của con người trong các thế kỷ trước, chúng ta cũng thấy có hiện tượng phản ứng tương tự. Kể cả khi con người được đưa tới những điều kiện văn minh hơn, tiến bộ hơn nhưng quá mới, quá xa lạ và/hoặc sự thay đổi quá đột ngột mang tính cưỡng bức, thô bạo cũng khiến con người trở nên bất bình, hung dữ quyết liệt khước từ, chống trả những thay đổi văn minh, tiện nghi hơn để tiếp tục được sống trong các điều kiện tối tăm, gông cùm nhưng quen thuộc hơn.
Có lẽ đây là một trong những đặc điểm chung có tính bản thể-nghịch lý của thế giới tự nhiên?
Ðại dịch Covid-19 (xuất phát từ Vũ Hán, Trung Cộng) đang diễn ra và hai đại dịch tương tự đã xảy ra, SARS 2002-2003 (Quảng Ðông-Trung Cộng), MERS-CoV 2012 (Ả-Rập-Xê-Út), được xác định đều do dòng coronavirus gây ra. Các virus này không cùng một chủng nhưng chúng đều có một đặc điểm chung, theo Viện Pasteur tại Paris, là có rất nhiều khả năng các coronavirus này đã bị di trú từ loài dơi sang người. Từ loài dơi, vật chủ đầu tiên, virus di trú sang vật chủ trung gian (một giống chồn đối với SARS, hoặc lạc đà đối với MERS-Cov) rồi di trú sang người. Ðặc tính chung cơ sở của mọi loại virus là muốn tồn tại và phát triển chúng phải đột nhập được vào trong một tế bào sống (người, động vật); sau đó chúng bắt tế bào chủ này dùng chất liệu di truyền của chúng để sinh con cháu cho chúng; các phiên bản/con cháu virus mới sẽ ra khỏi tế bào chủ để đột nhập sang các tế bào sống khác và cứ thế tiếp tục sinh sôi. Nghĩa là nếu vật chủ chết, virus sẽ phải chết theo.
Tuy nhiên, lý giải cho sự ác tính của các virus này khi trú ở người vẫn là một vấn đề chưa có sự thống nhất. Có hai giả thuyết chính.
Giả thuyết thứ nhất: Khi di trú sang người, các virus này đột biến và trở thành hung dữ đối với con người, giết chết con người.
Giả thuyết thứ hai: Các virus không có mục đích giết chết con người; chúng cần thích nghi để cộng sinh lâu dài. Các triệu chứng trầm trọng và thương tổn nặng gây chết người chỉ là hậu quả của một phản ứng tự vệ quá đà của chính hệ miễn dịch của con người sau khi virus xâm nhập.
Giả thuyết thứ hai này có vẻ phù hợp với những gì Covid-19 đã diễn ra: những ca trầm trọng chủ yếu ở người già, người đang mắc các bệnh khác; trẻ em (có hệ miễn dịch chưa hoàn hảo) gần như không bị tấn công.
Nhưng dù nguyên nhân chính xác của sự ác tính này là gì chúng ta cũng thấy vấn đề di trú vi sinh vật giữa các loài là một vấn đề cần quan tâm. Vấn đề này rõ ràng có liên quan mật thiết với suy nghĩ, hành vi, tập quán, hành động của con người trong sự liên đới, cộng sinh với môi trường, với các loài động vật và sinh vật khác, kể cả cây cỏ, không khí.
Các trận dịch lớn vừa qua như SARS, MERS-CoV, Ebola và Covid-19 đang hoành hành hiện nay đều có điểm xuất phát từ những nơi mà tập quán vệ sinh còn ở mức thấp, ý thức của dân chúng và chính sách của nhà cầm quyền đều chưa chú trọng tới việc bảo vệ thiên nhiên, tôn trọng thiên nhiên. Ở những nơi đó, việc phá rừng, chặt cây, săn bắt các thú hoang dã để thỏa mãn nhu cầu không thiết yếu vẫn diễn ra thường xuyên.
Tuy nhiên, Covid-19 còn cho thấy một vấn đề quan trọng khác của con người: Cách thức quản trị cộng đồng.
Sự thật không thể chối cãi: chính quyền Trung Cộng, vì muốn ổn định cho quyền lực độc tài, đã cố tình che giấu các thông tin về dịch bệnh. Theo các tài liệu chính thức của Tổ Chức Y Tế Thế Giới (OMS, WHO), nhà cầm quyền Trung Cộng đã trì hoãn ba (03) tuần mới phát tín hiệu cảnh báo cho OMS vào ngày 31/12/2019, một ngày sau khi Bác sỹ Lý Văn Lượng tự phát cảnh báo và bị nhà chức trách hăm dọa. Theo điều tra của South China Morning Post, những ca bệnh đầu tiên Covid-19 đã xuất hiện tại Vũ Hán từ giữa tháng Mười Một 2019. Không những thế, nhà cầm quyền Trung Cộng còn ra lệnh đóng cửa một phòng thí nghiệm tại Thượng Hải sau khi cơ quan này tự ý công khai kết quả xác định bộ gen (génome) của coronavirus liên quan tới dịch bệnh. Cũng theo South China Morning Post, lý do khiến lãnh đạo của phòng thí nghiệm phải tự động chia sẻ thông tin với cộng đồng thế giới là vì họ “không thấy nhà chức trách có hành động rõ rệt nào trong việc cảnh báo dân chúng về dịch bệnh” trong khi họ đã thông tin đầy đủ và khuyến cáo các biện pháp phòng ngừa cho nhà chức trách trước đó 05 ngày. Ngày 11 tháng Hai 2020, phòng thí nghiệm quyết định chia sẻ thông tin về virus lên trang virological.org và GenBank – những nguồn mở của cộng đồng khoa học thế giới. Ngày 12 tháng Hai 2020 chính quyền ra lệnh đóng cửa phòng thí nghiệm.
Sự che đậy thô bạo trắng trợn như thế khó có thể xảy ra ở các nước dân chủ. Tuy nhiên hậu quả của những gian trá này không giới hạn ở Trung Cộng. Cho tới hôm nay đại dịch vẫn chưa tắt, đã giết chết gần 3 triệu người khắp thế giới trong đó trên 50% tại các nước dân chủ, gây ra một cuộc suy thoái kinh tế lớn nhất trong lịch sử, 1/3 dân số toàn thế giới đã hoặc đang bị cấm ra khỏi nhà.
Ðại dịch Covid-19 đang đặt ra hoặc đặt lại cho toàn thể loài người rất nhiều vấn đề cụ thể và trừu tượng. Phải chăng mọi hành động/không hành động, suy nghĩ/không suy nghĩ hay cả những giấc mơ của mỗi chúng ta đều có thể góp phần đưa toàn nhân loại tới bờ vực hủy diệt hoặc đi tới những bến bờ ít bất trắc hơn?
PHS
(tháng Ba 2020-tháng Ba 2021)