Anh Evan Gershkovich làm phóng viên cho nhật báo Wall Street Journal tại Nga vừa bị giới chức an ninh Nga bắt giữ hôm 29/3 với cáo buộc làm gián điệp. Chỉ ít giờ sau khi anh bị bắt, chính phủ Hoa Kỳ đã bác bỏ cáo buộc trên, thẳng thừng kêu gọi trả tự do cho anh và lên án Moscow cố tình nhắm bắt công dân Mỹ một cách trái phép. Ít ngày sau đó, nhiều chính phủ phương Tây khác cũng đã lên án hành động này của Nga.
Theo các thẩm định tư nhân và từ chính phủ Hoa Kỳ, những năm gần đây, ngày càng có nhiều công dân Mỹ bị chính phủ ngoại quốc giam giữ với những cáo buộc mà Hoa Kỳ coi là không đúng sự thật hoặc bị chính trị hóa. Và vụ bắt giữ phóng viên Gershkovich mới đây đã làm nổi bật lên tình trạng bắt giữ con tin do nhà nước thực hiện đang ngày càng leo thang nhanh chóng.
Các giới chức chính phủ hiện tại và trước đây của Hoa Kỳ cũng như những người theo dõi các vụ bắt giữ con tin khác chỉ ra rằng việc Nga giam giữ một nhà báo Mỹ – lần đầu tiên sau gần bốn thập niên kể từ khi chấm dứt chiến tranh lạnh – là một bước trắng trợn, đặc biệt khi vụ bắt giữ đi kèm với cáo buộc gián điệp và diễn ra trong bối cảnh các vụ việc như vậy đang gia tăng trên khắp thế giới.
Xu hướng bắt giữ con tin Mỹ
Tổ chức Di sản James W. Foley – được đặt theo tên một nhà báo Mỹ từng bị nhóm khủng bố ISIS bắt cóc và sau đó bị giết tại Syria năm 2014 – đếm được 54 công dân và thường trú nhân Hoa Kỳ được cho là đang bị giữ làm con tin hoặc bị bắt giữ trái phép tại 15 quốc gia, trong đó có quốc gia thù địch như Cuba và đồng minh như Ai Cập và Ả Rập Saudi.
Mặc dù Nga không phải là quốc gia duy nhất tham gia vào xu hướng bắt người bừa bãi này, nhưng đây là quốc gia đòi hỏi Hoa Kỳ nếu muốn cứu mạng sống của những cá nhân bị bắt giữ thì phải đối đầu trực tiếp với một siêu cường đối thủ ở phía bên kia của một cuộc chiến tranh đang bùng nổ ở Châu Âu.
Kể từ đầu năm ngoái, sau khi Nga tấn công Ukraine, Hoa Kỳ đã phải công khai đàm phán với Moscow để trả tự do cho ba công dân Mỹ. Trevor Reed, cựu thuỷ quân lục chiến Hoa Kỳ bị buộc tội tấn công cảnh sát Nga, được trả tự do trong một cuộc trao đổi tù nhân vào tháng 4 năm 2022. Ngôi sao bóng rổ nữ Brittney Griner, bị bắt vài ngày trước cuộc xâm lược Ukraine vì tội tàng trữ ma túy, đã được bay về nhà sau một cuộc trao đổi vào tháng 12. Một cựu thuỷ quân lục chiến khác của Hoa Kỳ, Paul Whelan, bị buộc tội gián điệp, đã bị bỏ lại trong cả hai lần đàm phán sau khi hai bên không đạt được thỏa thuận cho ông này.
Nay có thêm một cái tên mới đang được đưa vào trong một cuộc đối đầu đầy tính toán phức tạp liên quan tới địa chính trị và thậm chí sự an toàn của một con người: Evan Gershkovich.
Để giải quyết vấn đề
Những sự việc bắt giữ như vậy đã trở nên thường xuyên đến mức Hoa Kỳ đã phải lập ra một cơ chế trong chính quyền để giải quyết những vấn đề trên.
Một đạo luật năm 2020 – đặt theo tên của đặc vụ FBI đã nghỉ hưu Robert Levinson, là người bị mất tích tại Iran vào năm 2007 và hiện được cho là đã chết – được thiết lập với 11 tiêu chí liên quan đến tiến trình cấu thành việc giam giữ sai trái một công dân Hoa Kỳ. Tất cả mọi người Mỹ đều có quyền được hỗ trợ từ toà lãnh sự nếu họ bị giam giữ ở nước ngoài, nhưng trong trường hợp vụ giam giữ được cho là bất hợp pháp – chẳng hạn như vì với tư cách là công dân Hoa Kỳ khiến họ trở thành mục tiêu bị bắt giữ – thì điều này sẽ kích hoạt một chương trình giải quyết khác.
Trong trường hợp nếu không thể trực tiếp đàm phán với những nhóm tội phạm hay khủng bố bắt giữ con tin, Hoa Kỳ thường có các kênh ngoại giao với các chính phủ nước ngoài để mở đường cho các cuộc đàm phán.
Tuy nhiên, vẫn có những rủi ro địa chính trị trong mọi diễn biến mang tính phức tạp. Chẳng hạn như các vụ việc liên quan đến các cáo buộc pháp lý, với các quốc gia nhất định cho rằng họ phải duy trì tính toàn vẹn của hệ thống tư pháp của họ. Và việc gửi một lực lượng quân sự đến để giải cứu hoặc trả một khoản tiền chuộc lớn thường không được bàn đến khi vụ việc có liên quan tới chính phủ của một quốc gia.
Evan Gershkovich bị giới chức an ninh Nga dẫn độ từ nhà tù khét tiếng Lefortovsky – AP
Và những rắc rối
Năm 2018, Hoa Kỳ bị đặt vào một tình thế khó xử về địa chính trị sau khi yêu cầu giới chức an ninh Canada bắt giữ một nữ doanh nhân nổi tiếng Trung Quốc là bà Mạnh Vãn Chu (Meng Wanzhou) của tập đoàn Huawei với các cáo buộc vi phạm lệnh cấm vận của Hoa Kỳ đối với Iran. Trong một hành động được nhiều người coi là trả đũa, Trung Quốc đã bắt giữ hai công dân Canada và giam giữ họ cho đến năm 2021, chỉ được thả ra sau khi Hoa Kỳ đồng ý với một thỏa thuận qua đó bà Mạnh được trả tự do.
Ðiều này cho thấy đối phó với các tác nhân nhà nước phức tạp hơn nhiều so với đối phó với các nhóm bất hảo.
Mỗi trường hợp người bị giam giữ đều khác nhau và không phải mọi chi tiết trong quá trình giải quyết đều được công khai. Tuy nhiên, một công thức mới đang được áp dụng trong thời gian gần đây mà theo một số nhà nghiên cứu có thể giải thích phần nào về bản chất khác nhau của cái gọi là ngoại giao con tin, tùy thuộc vào quốc gia có liên quan. Chẳng hạn như các nước lớn thường quan tâm hơn đến việc trao đổi tù nhân và đó là cách tiếp cận của Nga và Trung Quốc trong những trường hợp kể ở trên. Trong khi các nước nhỏ hơn như Bắc Hàn, Thổ Nhĩ Kỳ, Ai Cập và Miến Ðiện thì lại quan tâm đến những thứ khác khi họ bắt người Mỹ làm con tin hoặc giam giữ họ để làm món hàng thương lượng, trong đó có thể là đòi Hoa Kỳ một số nhượng bộ địa chính trị – chẳng hạn như viện trợ nhân đạo, ít được công luận chú ý hơn so với trao đổi tù nhân.
Ðiều đó làm nổi bật lên vấn đề của Nga: Ít nhất khi đàm phán với Hoa Kỳ, họ thường chỉ quan tâm đến việc trao đổi tù nhân một cách công khai.
Trong vụ giải quyết trường hợp của cô Griner, Hoa Kỳ đưa đề nghị trao đổi nhân vật Viktor Bout, bị kết án 25 năm tù vào năm 2012 với tội danh buôn lậu vũ khí. Nhưng phía Nga liên tục ra dấu chỉ rằng việc hoán đổi hai lấy một sẽ không bao giờ là đủ. Cuối cùng, vào tháng 12, ông Bout đã được đổi lấy một mình cô Griner.
Trường hợp ông Reed cũng tương tự và được trao đổi với một công dân Nga là ông Konstantin Yaroshenko, bị kết án 20 năm tù vào năm 2011 với tội danh buôn lậu bạch phiến vào Mỹ. Trong vụ này, Washington cũng cố gắng đòi Nga trả tự do cho ông Whelan nhưng thất bại.
Âu Châu đang cân nhắc việc đối đầu với Nga tại Liên Hiệp Quốc về vụ bắt giữ Evan Gershkovich – Mint
Khó khăn của Hoa Kỳ
Cả hai trường hợp giải quyết trên tạo ra một tình thế tiến thoái lưỡng nan cho chính phủ Hoa Kỳ: việc đàm phán để lấy lại con tin lại càng khuyến khích các quốc gia kia bắt giữ con tin người Mỹ trong tương lai.
Một số giới chức Hoa Kỳ, đặc biệt là tại Bộ Tư pháp, đã phản đối việc trao đổi ông Bout lấy cô Griner. Họ phàn nàn rằng điều đó sẽ tạo thêm động lực cho Nga bắt giữ con tin người Mỹ, cũng như việc trao đổi là không cân xứng: Cô Griner bị kết tội mang ít hơn một gram dầu cần sa vào Nga, trong khi ông Bout bị kết tội buôn lậu vũ khí.
Tuy nhiên, những người ủng hộ việc trao đổi ông Bout, bao gồm cả vị thẩm phán kết án ông, cho rằng thời gian ông Bout nằm tù tương đối đủ lâu rồi.
Tại toà soạn Wall Street Journal, phóng viên Evan Gershkovich được giao công việc điều tra vụ Nga giam giữ cô Brittney Griner, từ tin tức về việc bắt giữ cô, thông qua thủ tục pháp lý và xét xử, và các cuộc đàm phán kéo dài để trả tự do cho cô, cho tới tận những ngày trước khi cô trở về Hoa Kỳ vào tháng 12. Và nay chính thân phận Evan Gershkovich đang trở thành khuôn mặt đại diện cho cái gọi là thời đại ngoại giao con tin mới mà Hoa Kỳ đang phải đối diện.
VH
