Xưa nay, người ta vẫn hay nói “có thực mới vực được đạo”. Nhưng triết lý “fake it till you make it” mà thiên hạ đang rần rần học theo vài năm gần đây lại khác: không có “thực” thì cứ giả bộ… no đi, từ từ sẽ “vực được đạo” thôi!!.
Fake It Till You Make It? – Nguồn: Wachiraphorn | Getty Images
Nói nào ngay, ý nghĩa ban đầu của cụm từ này khuyến khích nhân loài vượt qua nỗi sợ hãi, tự tin bước lên sân khấu cuộc đời, dù đôi chân còn run rẩy. Nhà tâm lý học Alfred Adler cũng từng nói muốn có phẩm chất gì thì cứ làm như mình đã có sẵn, lâu dần nó thành thật. Vào những năm 70-80, mấy cuốn sách self-help bên Tây thường thổi phồng cái triết lý này lên, kiểu như: “Mày muốn làm sếp lớn? Cứ ăn mặc như sếp, nói năng như sếp, rồi đời sẽ đẩy mày lên ghế sếp!” Nghe sướng tai, cũng không hại gì, chỉ hơi tốn kém. Nhưng khi ranh giới giữa “giả vờ” và “lừa dối” trở nên mong manh…
Không biết từ bao giờ, “fake it till you make it” thành câu chuyện khác… Nó biến thành một “triết lý” trong môi trường kinh doanh hiện đại – nơi nhiều nhà khởi nghiệp thường thể hiện sự tự tin quá đà và tầm nhìn lớn lao để thu hút nhà đầu tư, ngay cả khi sản phẩm hay công ty của họ chưa hoàn thiện, thậm chí là không có. Elizabeth Holmes là một ví dụ nổi tiếng và nổi bật…
Đầu tiên là ngoại hình, giữa muôn trùng vây mỹ nữ, Elizabeth Holmes hiện ra với đôi mắt xanh biếc, mái tóc vàng ngang vai luôn được đánh rối nghệ thuật và chiếc áo cổ lọ đen, với tông giọng trầm đầy quyền lực. Ai có thể từ chối một mỹ nữ mang nét đẹp thông minh, học thức (Năm 2003, ở tuổi 19, Elizabeth Holmes đang là sinh viên năm thứ hai của Đại học Stanford theo học ngành kỹ thuật hóa học, cô bỏ học để sáng lập công ty khởi nghiệp Theranos)? Elizabeth Holmes lên như diều gặp gió sau những bài phát biểu mang tư tưởng lớn, vẽ ra một nền y học tuyệt mỹ trong tương lai, cô dễ dàng trở thành biểu tượng của Thung lũng Silicon, được tung hô là “Steve Jobs phiên bản nữ”.
Madeleine Albright, Elizabeth Holmes và Jack Ma tham dự sự kiện Sáng kiến Toàn cầu Clinton năm 2015 ở New York – Nguồn: Taylor Hill / FilmMagic
Với lời hứa hẹn ngọt ngào, đậm đà mùi tiền của Holmes và thiết bị xét nghiệm máu “Edison” của cô, các đại gia như Rupert Murdoch, gia tộc Walton của Walmart, rồi cả đám quỹ đầu tư mạo hiểm nghe xong mê tít, đổ tiền vào như đổ nước. Walgreens còn hăng hái mở trung tâm xét nghiệm Theranos trong siêu thị, tự tin mình đi trước thời đại… Trong năm 2015, Forbes bình chọn Holmes là tỷ phú nữ tự lập trẻ nhất thế giới vì Theranos trị giá $9 tỷ. Cô cũng được báo TIME chọn là một trong “100 người có ảnh hưởng nhất” của năm 2015. Có lẽ, cô từng là tình trong mộng của hàng loạt tỷ phú “đầu có sỏi” dầu đã có người bạn trai tài giỏi kề bên.
Nhưng đời không như phim Hollywood. Năm 2015, nhà báo John Carreyrou của The Wall Street Journal tung cú đấm knock-out, vạch trần rằng cái máy “Edison” của Theranos chỉ là đồ chơi trẻ con. Hơn 900 triệu USD bay hơi, mọi thứ – từ dữ liệu nghiên cứu, kết quả xét nghiệm tới nguồn gốc máy móc hay cái giọng trầm của Holmes đều là giả mạo, chỉ có nỗi đau của những nhà đầu tư là thật. Giờ đây, Elizabeth Holmes đang đếm ngày trôi trong nhà tù liên bang Texas, với bản án 11 năm 3 tháng được tuyên vào năm 2022.
Cái hay của Holmes không nằm ở công nghệ, mà ở tài tự quảng cáo bản thân, cô là minh chứng sống động rằng trong Thung lũng Silicon, đôi khi cái các vị tỷ phú kia mua không phải là sản phẩm, mà là một câu chuyện đẹp đẽ – cho đến khi nó vỡ tan như bong bóng xà phòng. Có cung thì có cầu, mạnh xã hội đầy rẫy những “con buôn” chuyên “bán” câu chuyện, hình ảnh của mình, tuy không thành công, tỏa sáng như Holmes nhưng cũng thu hút rất nhiều khách hàng hào phóng. Đêm 4-4-2025, Việt Nam có hai vị giỏi tạo câu chuyện bị bắt vì “Sản xuất hàng giả là thực phẩm” và “Lừa dối khách hàng” (buôn bán hàng giả từ Tàu – nhưng khoe bản thân tự sản xuất), trong đó có Phạm Quang Linh – người sáng lập “Quang Linh Vlogs – Cuộc sống châu Phi”, do nổi tiếng bởi những hình ảnh thiện nguyện ở Châu Phi mới được đặc cách là một trong 397 ủy viên Mặt trận Tổ quốc Việt Nam vào ngày 18-10-2024. Sự việc gây sốc và có nhiều bình luận tiếc nuối cho Quang Linh vì từ lâu nay người này có hình ảnh trên truyền thông rất tốt, hiền và giỏi.
Phạm Quang Linh tham dự Đại hội đại biểu Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, sáng 18-10-2024 – Nguồn: Hoàng Phong/vnexpress.net
Và, hình ảnh gương mặt hiền lành của anh ta tràn ngập mạng xã hội, khi thì trong “phòng thí nghiệm” nghiên cứu ra kẹo rau củ Kera, khi thì trong vườn rau (mà anh ta giới thiệu là) nguyên liệu bên trong kẹo Kera, khi thì trong các buổi bán loại kẹo-rau-củ mang tên Kera này. Thực tế thì sao, loại kẹo được bán tràn lan trên các web Tàu – không được sản xuất tại Việt Nam, vườn nguyên liệu cũng đi thuê, bên trong mỗi viên kẹo không biết có bao nhiêu rau củ nhưng được kiểm tra kỹ là có nhiều đường, chứa Sorbitol (thuốc xổ) với hàm lượng 33.4g/100g (nhưng không có ghi trên nhãn sản phẩm theo quy định). Cũng chính gương mặt hiền lành của Quang Linh (và đồng bọn) đã khuyến khích loại kẹo chứa 30% thuốc xổ này dành cho bà bầu và trẻ nhỏ ăn, 1 viên kẹo bằng một dĩa rau…
Ở Việt Nam năm 2025, những người nổi tiếng nhờ làm theo cái triết lý “fake it till you make it” nằm lõa lồ giữa mạng xã hội. Bởi thị trường Việt quá dễ dãi, ai ai cũng dễ dàng biến thành chuyên gia, ai ai cũng dễ dàng biến thành đại gia, ai ai cũng dễ dàng biến thành thánh nhân… Miễn xây dựng thành công câu chuyện riêng hay nức nở… Người có bút lực và biết cách dẫn dắt thì mỗi ngày cặm cụi đăng các bài diễn thuyết về kinh tế xã hội, hôn nhân, tâm sinh lý nhân loài, chuyên gia ở mọi lãnh vực. Người có nhan sắc thì mỗi ngày một vài bức ảnh khoe dáng (kèm chút da thịt) tại quán (phải) sang, một bài viết khoe chuyến du lịch xa xỉ, một vài câu chuyện góp nhặt đó đây… Người có tiền hoặc biết cách chỉnh sửa ảnh trông cho thiệt tài phiệt thì cứ đồ hiệu mà đắp, cứ tiền mà rải… Người có tài kêu gọi thì không mấy chốc đạp lên những số phận bệnh tật, nghèo khổ mà giàu và nổi tiếng nhờ tiền của các mạnh thường quân… Rất dễ dàng gom trăm ngàn lượt thích, tỷ lời tung hô và hàng vạn “con nhang” tự nguyện khấn vái.
Quang Linh Vlogs và Hằng Du Mục) bán kẹo có chứa Sorbitol (thuốc xổ) với hàm lượng 33.4 g/100g nhưng không có ghi trên nhãn sản phẩm theo quy định, còn khuyến khích dành cho bà bầu và trẻ nhỏ ăn, 1 viên kẹo bằng một dĩa rau – Nguồn: vtcnews.vn
Có thể đằng sau cái avatar “sang chảnh” là những căn phòng trọ chật hẹp, những bữa ăn vội vàng, và những nỗi lo cơm áo gạo tiền, nhưng kệ đi, “fake it till you make it”! Biết đâu mai nổi tiếng, đi bán thuốc giả, đồ ăn Tàu hết hạn thì giàu thiệt như những KOL (Key Opinion Leader) – KOC (Key Opinion Consumer) đang nổi tiếng ở Việt Nam (nhưng chưa vào tù) mấy hồi!
Giữa lúc nhiều người trẻ sẵn sàng chi tiền để mua đồ mà các phú ông, phú bà quảng cáo trong các phiên bán hàng doanh số hàng trăm tỷ VND thì cũng có không ít người lớn (có thể chính là cha mẹ họ) không đủ khả năng chi trả cho những nhu cầu cơ bản nhất. Một khảo sát của Bloomberg từng chỉ ra rằng người Hà Nội phải dành 12% thu nhập trung bình để ăn sáng, trong khi ở Osaka (Nhật Bản) chỉ là 1%.
Giá thực phẩm tăng cao, vật giá leo thang, và hàng loạt doanh nghiệp phá sản sau đại dịch khiến nhiều người rơi vào cảnh bấp bênh. Thế nhưng, khi đã là vào trong thế giới ảo, dường như không ai muốn nói về những thực tại đó. Người ta thích bàn tán về chuyện của một đại gia nọ cặp với mỹ nữ nào hơn là chuyện giá thịt heo tăng gấp rưỡi. Từ sau mùa dịch Cúm Tàu tới nay, ở Việt Nam xảy ra dày đặc các vụ cả gia đình tự tử do lâm vào bí cảnh, làm ăn thất bại, công ty – xí nghiệp đóng cửa hàng loạt… những tin tức này vẫn lướt qua trên mạng xã hội, nhưng không bao giờ “hot” bằng tin chàng thiếu gia kia mới tậu chiếc siêu xe đời mới nhất, “phú bà” nức tiếng kia xài đồ dỏm, đại mỹ nhân nọ lộ clip sex…
Tôi từng được dạy, có những thứ không thể “giả vờ” mà thành công: Tình yêu, sự nghiệp, hạnh phúc – tất cả đều cần sự nỗ lực, kiên trì và trung thực. Nhưng sống mòn mỏi rồi tôi mới biết được cách nỗ lực, kiên trì và trung thực để vun đắp tình yêu, sự nghiệp, cuộc sống của bản thân. Sống mòn mỏi, tôi mới biết nếu cứ trông chờ “fake it till you make it” (giả bộ để chờ thành thật) riết sẽ biến thành “fake it till you break it” (giả bộ để thành tật – bởi tự tay ta đã đập nát chính mình), chỉ có cố gắng mới được may mắn!
DU
Bà Tám ở Sài Gòn
