Phạm Chu Sa tên khai sinh là Phạm Đình Thống, có thơ đăng trên các báo văn nghệ Sài Gòn từ 1970, khi ông đang theo học Đại Học Vạn Hạnh, cùng lúc làm biên tập và là thư ký tòa soạn tuần báo Tuổi Ngọc của Duyên Anh. Từ 1971 đến cuối năm 1973 ông là lính trong quân đội Việt Nam Cộng Hoà, đến đầu năm 1975, ông bỏ ngũ về Sài Gòn. Từ lâu, Nguyễn có nghe tên ông nhưng gần đây mới gặp. Cách đây mấy tháng, ở nhà Nguyễn Trọng Khôi, anh em chuyện trò vui vẻ. Được yêu cầu, Nguyễn đọc bài thơ Kẻ Sĩ Nga Sơn, nhân dịp kể chuyện gặp Hữu Loan lần đầu tại nhà Hà Thượng Nhân ở gần Nhà Thờ Ba Chuông sau khi đi tù về. Hôm đó có cả Thanh Tâm Tuyền, Tô Thùy Yên, Cung Trầm Tưởng, Nguyễn Trung Dũng. Vậy mà rồi chia tay nhau nay chỉ còn kẻ này ngồi đọc thơ trên xứ người. Nghe xong, Phạm Chu Sa nâng chén mời và tất cả đều vui hưởng. Thế rồi tháng sau bỗng nghe tin Phạm Chu Sa xuất bản sách. Anh in tới hai tác phẩm cả thơ lẫn văn. Trong đó Chuyện Làng Văn được chú ý nhiều nhất.
Đọc «Chuyện Làng Văn» của Phạm Chu Sa, nhà văn Lê Minh Quốc viết: Với “Chuyện Làng Văn”, nhà báo, nhà thơ Phạm Chu Sa đã chọn cách viết thế nào? Anh chọn cách kể chuyện theo lối cà kê bằng giọng văn thân mật, khi đọc thỉnh thoảng ta tủm tỉm cười bởi như đang nghe anh rù rì, thủ thỉ, tâm tình từng mẩu chuyện hư hư thật thật hết sức lôi cuốn. Hễ mỗi lúc anh nhắc đến hai từ “bạn ta” dành cho nhân vật đó, tự dưng có gì đó khiến ta xao xuyến pha lẫn xúc động bởi tình bạn của họ. Nhiều chi tiết của tình bạn trong đời thường trải dài theo năm tháng được kể lại thật hay. Nhiều chi tiết không mấy ai biết đến, nếu không từng chung chạ bù khú với nhau. Cứ thế, trang viết của anh cuốn ta đi.
Anh viết về các nhân vật, trong đó có người đã và đang vụt qua như thoáng mây nhưng cũng có người trụ nổi trước dòng chảy xiết của thời gian.
Nhà báo, nhà văn Phan Tấn Hải viết trên Việt Báo cho biết:
Phạm Chu Sa đã tổ chức một buổi ra mắt hai tác phẩm trong vòng thân hữu tại tư gia của họa sĩ Nguyễn Đình Thuần chiều Thứ Sáu 2/5/2025. Tập thơ nhan đề “Tình Không” — ấn hành cuối đời, gom lại tất cả các bài thơ tình của nhà thơ trong đó có 36 bài thơ đã đăng trước 1975 trên các tuần báo Khởi Hành, Tuổi Ngọc và các tạp chí Văn, Vấn Đề… và nhiều bài thơ tình gần đây. Cuốn thứ nhì là hồi ức “Chuyện Làng Văn” về các mảng đời trước và sau 1975 của 50 văn nghệ sĩ mà tác giả có cơ duyên thân tình.
Phạm Chu Sa viết trong Lời Ngỏ, giải thích, trích như sau: “Đây là hồi ức về những chuyện bên lề văn chương, chuyện đời thường của một số văn nghệ sĩ tên tuổi ở miền Nam trước 1975 mà người viết quen biết. Sau ngày 30 tháng Tư 1975, nhiều người ra đi định cư ở nước ngoài vẫn tiếp tục sinh hoạt văn học nghệ thuật, báo chí. Còn những người ở lại gặp nhiều khó khăn trong cuộc sống, chỉ tìm cách tồn tại…” (Chuyện Làng Văn, trang v)
Chuyện đời thường, vâng, có nhiều mẩu chuyện đầy đau thương. Phạm Chu Sa viết Lời Ngỏ này vào tháng 2/2025, giải thích thêm: “Nhiều năm trước, tôi đã hứa với ba người bạn vong niên thân thiết ở ba lĩnh vực văn học nghệ thuật: Dịch giả Huỳnh Phan Anh, Họa sĩ Rừng và Thi sĩ Du Tử Lê – là sẽ viết lại những chuyện đã nghe, thấy, biết về một số văn nghệ sĩ nổi tiếng miền Nam trước 1975. Nhưng rồi Du Tử Lê đã mất năm 2019; Huỳnh Phan Anh mất năm 2020. Và Rừng vừa mất năm 2022 mà tôi vẫn chưa viết xong tập hồi ức! Qua lời ngỏ này, tôi xin tạ lỗi cùng hương linh các anh!
Người viết chỉ ghi lại những gì mình nghe, thấy, biết về phong cách sống và viết cùng những chuyện bên lề của các văn nghệ sĩ tên tuổi quen biết, theo cách “biết sao viết vậy, nhớ gì viết nấy”. Mặc dù đây chỉ là những chuyện bên lề văn chương nhưng là người thật, việc thật. Người viết hoàn toàn chịu trách nhiệm về những điều viết trong tập hồi ức này.”
Có những chuyện mà người ngoài giới văn nghệ hiếm khi nghe tới. Như trường hợp về cụ Vương Hồng Sển (1902-1996), Phạm Chu Sa ghi lại nơi trang 3: “Một lần tôi đến thăm, cụ Vương buồn bã bảo cuốn hồi ký “Hơn nửa đời hư” nhiều đoạn đã bị người biên tập cắt xén bỏ đi hoặc tự ý sửa mà không hề tham khảo ý kiến cụ. Ví dụ đoạn cụ viết về Nguyễn Văn Sâm đã bị cắt bỏ.”
Than ôi, chúng ta sẽ không bao giờ biết tại sao đoạn của Vương viết về nhà văn, học giả Nguyễn Văn Sâm bị nhà nước cắt bỏ. Cụ Vương viết gì, và đụng chạm gì mà bị cắt bỏ?
Còn trường hợp nhà thơ Bùi Giáng (1926-1998), một tâm hồn thơ mộng cực kỳ, nhưng chỉ sợ một câu thần chú duy nhất. Phạm Chu Sa kể về Bùi Giáng: “Khoảng giữa năm 1976, thấy ông mang đủ thứ trên người, đứng giữa đường trước chợ Trương Minh Giảng (sau đổi là chợ Nguyễn Văn Trỗi) múa chân múa tay, sợ ông lại bị công an hay thanh niên cờ đỏ tới tóm, tôi chạy đến nói để tôi chở ông đi, nhưng ông phớt lờ như không nghe không thấy tôi. Tôi bèn kề tai ông nói nhỏ một câu “thần chú”! (Đây là kế mà Huệ Nhật đã bày tôi. Thật ra đó chỉ là câu “chị Kim Cương đang chờ anh”). Bấy giờ ông mới chịu cho tôi chở ông đi.” (CLV, trang 39-40)
Có những tài năng dị thường, như trường hợp Hoàng Hải Thủy (1933-2020) là người giỏi ngoại ngữ, viết nhanh, dịch thần tốc. Phạm Chu Sa kể rằng Hoàng Hải Thủy ban đầu nổi tiếng về viết phóng sự, về sau cũng nổi tiếng về dịch phóng tác các tiểu thuyết kinh điển quốc tế. Ông nhìn nguyên tác tiếng Pháp và gõ chữ thẳng bản dịch tiếng Việt trên máy đánh chữ, thỉnh thoảng ngó qua bản tiếng Anh để tham khảo. Nhiều năm sau, Hoàng Hải Thủy tự học chữ Hán để dịch truyện Quỳnh Dao.
Nhà văn Phan Nhật Nam (sinh 1943) được Phạm Chu Sa gọi là “kẻ hào kiệt” với một cuộc đời đứng thẳng như cây thông. Nơi trang 219, Phạm Chu Sa kể về Phan Nhật Nam: “Mấy năm trước, nhà thơ Hữu Thỉnh – Chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam gửi thư mời nhà văn Phan Nhật Nam về Việt Nam tham gia Hội thảo “Hòa hợp hòa giải trong văn học” – đại ý như vậy. Phan Nhật Nam là nhà văn chống cộng nổi tiếng. Trong thư mời, Hữu Thỉnh ghi rõ mọi chi phí, từ vé máy bay đi về giữa Hoa Kỳ – Việt Nam và đi lại, ăn ở tại Việt Nam đều do Hội Nhà văn lo hết. Phan Nhật Nam thẳng thừng từ chối.
Trong thư trả lời, anh tự nhận chỉ là “Người lính viết văn”. Phan Nhật Nam viết đại ý: Nếu muốn hòa hợp hòa giải thì trước hết hãy hòa giải với các nhà văn nhà thơ trong nước bị áp bức trước kia như nhóm Nhân Văn – Giai phẩm hay lớp nhà văn ở miền Bắc sau này bị kết tội chống đảng, đến giờ vẫn khốn đốn…”
Nhiều mẩu chuyện nói lên cá tính của Phan Nhật Nam, trong đó có những chuyện nghe như tiểu thuyết mà rất là đời thực. Phạm Chu Sa kể về Phan Nhật Nam nơi trang 225: “Trước ngày anh bay đi Mỹ mấy hôm, khi chạy từ Sài Gòn trở lại Lái Thiêu, đến cầu Bình Lợi, anh thấy một thiếu phụ ôm con nhỏ đang tính nhảy xuống sông, anh vội vàng quẳng xe máy, chạy tới chụp kịp cứu sống hai mẹ con. Người phụ nữ nói chị buồn chuyện gia đình và bế tắc kinh tế nên nghĩ quẩn. Anh khuyên bảo, an ủi và giúp đỡ chị chút đỉnh. Sau đó anh đưa hai mẹ con lên Lái Thiêu, tặng chị căn nhà lá và tất cả mọi thứ trong nhà. Vài ngày sau anh đi Mỹ.”
Phạm Chu Sa
Có những chuyện rất lạ, ít thấy. Như trường hợp nhà thơ, họa sĩ, học giả Nguyễn Tôn Nhan (1948-2011). Phạm Chu Sa kể về nhà thơ họ Nguyễn nơi trang 285: “Bạn bè ít người biết Nguyễn Tôn Nhan có cả tên thánh Công giáo là Giu-Se và Pháp danh Phật giáo là Quảng Đạt. Bởi Nhan sinh ra trong gia đình Công giáo, được rửa tội từ nhỏ. Sau này Nhan chơi với nhiều bạn bè Phật tử, chung nhóm “Thơ Thiền” với Phạm Thiên Thư, Đặng Tấn Tới… Thơ của Nguyễn Tôn Nhan sáng tác trong giai đoạn này đầy ắp thiền tính – gọi là Thơ Thiền. Có lẽ Nhan đã quy y Phật giáo từ trước đó. Sau khi Nhan mất, hỏa táng xong, tro cốt Nhan được đưa vào chùa Già Lam một hôm, sau đó bà cụ thân sinh của Nhan mang lọ tro cốt về nhà thờ!”
Không chỉ hy hữu như thế, Nguyễn Tôn Nhan còn là người sáng lập ra kiểu thơ Lục bát ba câu. Phạm Chu Sa ghi rằng sau khi Nhan mất hơn một năm, gia đình mới cho ấn hành tập thơ Lục bát ba câu (Nhà xuất bản Văn hóa Văn nghệ TPHCM – 2012). Bài mở đầu tập thơ: “Một là vượt cửa tử sinh / Hai là trụ được một mình ở đây / Ba là không vơi không đầy.” Một bài giữa tập: “Thì ra anh có phép tà/ Vừa xưng Phật Tổ vừa ca quỷ thần / Hay là cố ý lần khân?””
Trường hợp nhà văn Mai Thảo (1927 – 1998) được Phạm Chu Sa kể lại nơi trang 53 rằng: “Mai Thảo là cây bút viết feuilleton ăn khách, rất được các báo săn đón. Mỗi sáng cà phê, ăn sáng xong, “nhà văn rong chơi” tay cầm gói thuốc Salem lững thững leo lên chiếc xích lô quen đợi sẵn, đi một vòng mấy tòa soạn. Đến tòa soạn nào, Mai Thảo thường đi thẳng lên phòng sắp chữ, kêu anh sếp ty-pô hỏi kỳ trước viết tới đâu rồi, để ông viết tiếp. Nhà văn thời thượng vớ một tờ giấy in thử một mặt, lật mặt trắng phía sau bắt đầu viết. Ông viết chừng mươi dòng, anh sếp ty-pô xin xé đoạn đó đưa cho một thợ sắp chữ! Rồi nhà văn viết xong đoạn kế, sếp ty-pô lại xin xé tiếp đưa người thợ khác sắp cho kịp!”
Một khoảnh khắc may mắn, hy hữu trong đời nhà văn Mai Thảo được Phạm Chu Sa kể trong Chuyện Làng Văn, trang 58, như sau: “Lê Khắc Cầm có người bạn là nhà văn làm sếp báo Công An kể lại với anh rằng, trong chiến dịch bố ráp bắt văn nghệ sĩ miền Nam tháng Tư năm 1976, một tối khi công an mặc thường phục đem xe đến nhà bắt Mai Thảo – nhưng họ không biết mặt ông. Họ hỏi có phải ông là Mai Thảo không, anh biết là công an đến bắt mình nên nói trớ “Dạ tôi là người giúp việc, ông Mai Thảo mới đi ra ngoài mua thuốc lá, chốc nữa sẽ về ạ. Mời cán bộ ngồi chờ một chút”. Mai Thảo pha trà mời họ rồi lẳng lặng thay đồ chuồn ra cửa sau trốn thoát. Một lát sau, dịch giả Nguyễn Hữu Hiệu – tức đại đức Thích Chơn Pháp vừa cởi áo tu – đến thăm Mai Thảo. Công an tưởng ông Hiệu là Mai Thảo bèn bắt lên xe không nói một lời! Nguyễn Hữu Hiệu bị bắt giam oan hơn 10 tháng, bởi ông là tu sĩ, phụ trách ban tu thư tạp chí Tư Tưởng của Đại học Vạn Hạnh và là dịch giả chuyên dịch truyện Hemingway và Nikos Kazantzaki, không liên quan gì tới chính trị, đảng phái nào hết!”
Và toàn bộ cuốn sách Chuyện Làng Văn của Phạm Chu Sa đầy khắp những chuyện hệt như định mệnh như thế.
Tác giả cho biết những cuốn sách trong tương lai gần sẽ ấn hành là:
– Chuyện Làng Văn II (Hồi ức văn học)
– Ở Sài Gòn Mà Nhớ Sài Gòn (Tản văn)
– Chữ & Nghĩa: Nguyệt Quế & Cỏ Dại (Tạp bút)
Bạn bè chúng ta đang mong chờ để được đọc những tác phẩm kế tiếp của Phạm Chu Sa.
NG&BH
