“Hãy cho tôi một điểm tựa, tôi sẽ nhấc bổng trái đất lên” là câu nói nổi tiếng của Archimedes (287-212 trước Công Nguyên). Ổng là một nhà toán học, nhà vật lý, nhà phát minh huyền thoại người Hy Lạp. Hình của Archimedes được in ở mặt trước của Huy chương Fields, giải thưởng danh giá được coi là “Nobel Toán học” (vì giải Nobel không bao gồm lĩnh vực toán học), được Hiệp hội Toán học quốc tế (IMU: International Mathematical Union) trao 4 năm một lần cho những nhà nghiên cứu nổi bật.
Ơ-rê-ca (Eureka, nghĩa tiếng Việt là “tìm ra rồi”) là một giai thoại nổi tiếng về cách ra đời của “lực đẩy Archimedes” và của mục.. này.
Hai “ông Tây” có ơn lớn đối với nền y học Việt Nam thời đầu là hai bạn đồng niên Albert Calmette (sinh 1863) và Alexandre Yersin (sinh 1863) – đồng dưới trướng Louis Pasteur (nhà sáng lập Viện Pasteur Paris) và Émile Roux (Giám đốc Viện Pasteur Paris).
Calmette (ban đầu là Phó Giám đốc Viện Pasteur Paris) được cử sang Đông Dương và giữ chức Giám đốc khi thành lập Viện Pasteur Sài Gòn năm 1891 – chi nhánh đầu tiên của hệ thống Pasteur ngoài nước Pháp. Ông tổ chức sản xuất vắc xin đậu mùa, huyết thanh chống rắn cắn và nghiên cứu bệnh dại, đặt nền tảng cho hệ thống phòng dịch của toàn Đông Dương thuộc địa, cứu hàng ngàn mạng người.
Yersin, lúc ấy đang làm y sĩ hàng hải trên tàu Volga, chuyến Sài Gòn-Manila, rồi gia nhập Viện Pasteur Sài Gòn năm 1892 dưới quyền Calmette. Hai người giữ mối liên lạc suốt đời; Calmette luôn gửi thiết bị, kinh phí và nhân lực cho các dự án của Yersin.
Năm 1894, dịch hạch bùng phát tại Hồng Kông. Chính quyền Pháp cử Yersin đến Hồng Kông điều tra (ngày 15-6-1894 – Đến sau đoàn Nhật do bác sĩ Kitasato Shibasaburo lãnh đạo 3 ngày). Yersin dựng lều tranh ngay nghĩa địa làm phòng thí nghiệm, ông mổ xác nạn nhân, lấy mẫu hạch sưng, soi dưới kính hiển vi, tìm ra loại trực khuẩn hình que Gram âm, hai đầu nhuộm đậm.
Ngày 20-6-1894, Yersin trở thành người đầu tiên chứng minh vi khuẩn trong người bệnh và chuột bệnh là cùng một loại, từ đó xác định cơ chế truyền nhiễm của dịch hạch. Ông gửi kết quả về Paris cho Émile Duclaux, được công bố tại Hội Y học Paris tháng 7-1894. Vi khuẩn được đặt tên Pasteurella pestis (1894), sau đổi thành Yersinia pestis (1944) để vinh danh ông.
Albert Calmette – Alexandre Yersin
Năm 1895, tại Viện Pasteur Nha Trang (khi ấy chỉ là một phòng thí nghiệm nhỏ) Yersin điều chế huyết thanh chống dịch hạch bằng cách tiêm vi khuẩn chết vào ngựa, lấy huyết thanh chứa kháng thể. Thử nghiệm đầu tiên giúp giảm tỷ lệ tử vong từ 90% xuống khoảng 40-50%.
Sau đó, ông về Paris cùng Émile Roux và Calmette chỉnh sửa quy trình, tăng hiệu quả huyết thanh lên đến 70%. Từ năm 1896, Viện Pasteur Nha Trang sản xuất huyết thanh quy mô lớn, cung cấp khắp Đông Dương và châu Á.
Bác sĩ Yersin còn là người sáng lập Trường Y khoa Đông Dương (tiền thân của Trường Đại học Y Hà Nội) vào ngày 1-3-1902 và làm hiệu trưởng đầu tiên. Yersin rất bênh vực học trò Annamite (người Việt) bị khinh miệt. Ông khuyến khích du học – khi chính sách Pháp kìm hãm các chương trình du học (như Đông Du của Phan Bội Châu). Nhờ vậy mà sinh ra những tên tuổi như Tôn Thất Tùng, Hồ Đắc Di…
Ngoài khoa học, Yersin còn là người đầu tiên nhận ra tiềm năng của vùng Langbiang vào ngày 21-6-1893. Mở đường cho việc xây dựng thành phố Đà Lạt đẹp đẽ (khởi công 1916), đem cà phê, rau củ “Tây” tới miền nhiệt đới gieo trồng.
“Ông Năm Yersin” qua đời ngày 1-3-1943 tại ngôi nhà nhỏ ở xóm Cồn, Nha Trang. Di chúc của ông giản dị: được chôn tại Suối Dầu, úp mặt xuống đất, không di dời, tang lễ đơn sơ, và toàn bộ tài sản trao tặng cho Viện Pasteur Nha Trang.
