Đây là cuộc bầu cử tổng thống Mỹ lần thứ tư kể từ khi bản Hiến Pháp 1787 có hiệu lực. Cuộc bầu cử năm 1800 cũng là cuộc đấu trở lại giữa hai đảng chính trị mới thành lập, the Federalist Party và the Republican Party, và cũng là cuộc tái đấu giữa hai đối thủ chính trị, John Adams, Thomas Jefferson, từ lần bầu cử trước. John Adams, Thomas Jefferson đang là Tổng Thống và Phó Tổng Thống thứ hai của nước Mỹ.
Vào thời điểm năm 1800, mỗi Ðại Cử Tri đều có hai phiếu bầu cho hai người không phân biệt ứng cử viên tổng thống hay phó tổng thống. Hoạt động bầu cử năm 1800 vẫn còn giữ thói quen các ứng cử viên đều tránh công khai vận động tranh cử, nhưng cuộc bầu cử này cũng đánh dấu hai thay đổi quan trọng: Một, hai phe tranh cử đều dùng mọi công cụ truyền thông có thể (báo chí, tờ rơi, thư riêng, tung tin) để tuyên truyền nâng cao vị thế của phe ta và/hoặc tấn công, cáo buộc, hạ thấp uy tín đối thủ; Hai, Thomas Jefferson đã ý thức rõ và nỗ lực đầu tư vào vận động tổ chức để đảng chính trị của ông, the Republican Party, tranh cử có tính chất hệ thống, chặt chẽ từ trung ương cho tới địa phương.
Hai diễn tiến mới này đều không nằm trong các dự trù của các nhà lập hiến Mỹ. Họ đã không nhìn thấy được sự tất yếu của các đảng chính trị, các phân hóa đảng phái một khi chấp nhận tự do và áp dụng cơ chế bầu cử dân chủ. Ðiều đáng nói là vào năm 1800, tất cả các nhân vật lập quốc, lập hiến quan trọng nhất đều vẫn còn sống và chính họ đã biến đổi trở thành những người của đảng phái, những đối thủ chính trị quyết liệt của nhau trong các cuộc bầu cử.
Trái với kỳ vọng thuở lập hiến, các nhân vật chủ chốt của hai đảng chính trị, the Federalist Party của John Adams, the Republican Party của Thomas Jefferson, đều dùng mọi cách hợp hiến để giành lợi thế cho mình. Cơ quan lập pháp của Tiểu Bang Virginia do the Republican Party kiểm soát đã ra luật đổi cách bầu Ðại Cử Tri từ a district system thành a general ticket do bốn năm trước Jefferson đã thua Adams vì mất phiếu ở ngay một số district tại Tiểu Bang nhà Virginia; Adams và đảng của ông tố cáo Jefferson dùng thủ đoạn thay đổi cách chọn Ðại Cử Tri, nhưng cuối cùng cũng áp dụng đúng thủ thuật này ở Tiểu Bang nhà Massachusetts để bảo đảm thắng tại Tiểu Bang nhà.
Ngoài hai ứng cử viên kình địch quan trọng, John Adams, Thomas Jefferson, còn có một số ứng cử viên khác, trong đó phải kể đến Charles Cotesworth Pinckney thuộc đảng của Adams và Aaron Burr thuộc đảng của Jefferson, nói theo ngôn ngữ ngày nay đây là hai ứng cử viên liên danh phó tổng thống.
Cuộc tái đấu giữa John Adams và Thomas Jefferson – nguồn sutori.com
Nước Mỹ vào năm 1800 có 16 Tiểu Bang, 138 Ðại Cử Tri. Ðắc cử tổng thống yêu cầu phải có tối thiểu 70 phiếu Ðại Cử Tri.
Trước khi cử tri đoàn nhóm họp, cả hai đảng đều âm thầm kêu gọi các Ðại Cử Tri của mình chú ý rút lại 01 phiếu cho ứng cử viên hạng hai của mình để tránh mắc vào tình trạng bất phân “a tie”.
Cuộc bầu cử diễn ra rất căng thẳng, không bên nào chắc thắng. Ðã có lúc phe the Federalist tuyên bố thắng cử, nhưng kết quả cuối cùng từ South Carolina đã làm phe the Federalist hoàn toàn tuyệt vọng: Jefferson được 73 phiếu, Adams chỉ có 65. Tuy nhiên, kiểm phiếu toàn bộ Ðại Cử Tri lại cho the Federalist một hy vọng: Aaron Burr cũng được 73 phiếu, do Ðại Cử Tri của the Republican Party đã không thực hiện chiến thuật tránh “a tie”. Các Ðại Cử Tri của the Federalist đã thực hiện đúng chiến thuật tránh “a tie”, Adams được 65 phiếu, Pinckney 64 nhưng lại thua cuộc. Tuy nhiên, cuộc bầu tổng thống chưa ngã ngũ, Hạ Viện sẽ phải bầu chọn giữa Jefferson và Burr. Ðiều trớ trêu, Hạ Viện khóa mới do the Republican Party kiểm soát không được quyền bầu. Việc bầu tổng thống thuộc quyền của Hạ Viện khóa cũ do the Federalist kiểm soát. Tuyệt đại đa số phe the Federalist vẫn chống Thomas Jefferson làm tổng thống. Tuy nhiên điều may mắn là dù the Federalist nắm đa số trong Hạ Viện, nhưng vì mỗi Tiểu Bang chỉ có 1 phiếu bầu tổng thống nên thành ra the Federalist chỉ kiểm soát 06/16 Tiểu Bang, the Republican kiểm soát 8/16 Tiểu Bang, 2 Tiểu Bang còn lại có quan điểm chia đôi cho cả hai phe. Muốn đắc cử tổng thống phải có tối thiểu phiếu của 9 Tiểu Bang.
Vấn đề còn rắc rối hơn khi Aaron Burr cũng có tham vọng cạnh tranh ngay trong đảng với Thomas Jefferson. Aaron Burr đã từ chối khi có yêu cầu tuyên hứa sẽ không nhận chức tổng thống nếu được Hạ Viện bầu. Tình tiết này càng làm tăng thêm nỗ lực cản phá của the Federalist, nhiều thành viên đã nghĩ tới các biện pháp khác để phá cuộc bầu cử như lợi dụng the Federalist đang kiểm soát Hạ Viện để lập một chính quyền tạm thời hoặc ra luật mới để thay đổi cách bầu hoặc đòi hỏi bầu cử lại. Song, phe the Republican coi các hành vi đó là sự tiếm quyền, chà đạp hiến pháp; họ sẽ chống đối quyết liệt, kể cả vũ trang đưa đến nội chiến.
Kết quả bầu cử Tổng Thống Hoa Kỳ năm 1800 – nguồn encyclopedia Britanica
Thứ Tư, ngày 11 tháng Hai 1801, Hạ Viện tiến hành bầu chọn tổng thống giữa Jefferson và Burr. Lần 1: Jefferson được phiếu của 8 Tiểu Bang, Burr 6, 2 Tiểu Bang (Maryland, Vermont) chia rẽ không bỏ phiếu. Ðến nửa đêm đã có thêm 17 cuộc bầu chọn nhưng kết quả vẫn tắc như ban đầu. Cuộc bỏ phiếu vẫn tái diễn qua đêm nên ban tổ chức phải đặt một giường nằm ngay phòng họp để tạo điều kiện bỏ phiếu cho dân biểu đang bị bệnh Joseph H. Nicholson thuộc the Republican từ Maryland. Nhiều dân biểu đã ngủ gục ngay trên ghế bầu. Cuộc bỏ phiếu lần thứ 33 vào lúc 3h sáng ngày thứ Bảy 14 tháng Hai có kết quả vẫn như cũ. Hạ Viện quyết định nghỉ tới Thứ Hai.
Trong tình thế bế tắc gần như vô vọng, đã có những cuộc dàn xếp, mời chào, gợi ý đánh đổi quyền lợi giữa hai phe. Ðặc biệt, Alexander Hamilton đã công khai lên tiếng phá vỡ bế tắc bằng cách kêu gọi phe mình the Federalist bỏ phiếu cho Thomas Jefferson vì theo ông: “Nếu có một kẻ trên thế gian này đáng bị tôi ghét bỏ thì đó là Jefferson. Về cá nhân, tôi và Burr luôn có quan hệ tốt đẹp. Song, phúc lợi chung cần phải đặt trên mọi toan tính riêng tư.” Nhưng phải sang tận ngày Thứ Ba 17 tháng Hai 1801 cuộc bỏ phiếu lần thứ 36 mới có kết quả phân định: Thomas Jefferson được phiếu của 10 Tiểu Bang, đắc cử Tổng Thống Hoa Kỳ đời thứ 3
Thomas Jefferson đã gọi cuộc bầu cử năm 1800 là “cuộc cách mạng năm 1800”. Sự chấp nhận thua cuộc bằng lá phiếu của the Federalist năm 1800 không chỉ cho phép khẳng định ý chí của cử tri, xác lập truyền thống chuyển giao quyền lực chính quyền một cách hòa bình giữa hai đảng chính trị mà còn bảo vệ được các nguyên lý cơ bản của một chính quyền dựa trên hiến pháp phù hợp với lý tưởng của cuộc Cách Mạng 1776. Song, cuộc bầu cử năm 1800 cũng cho thấy thiết kế của các nhà lập hiến Mỹ cho việc bầu ra tổng thống đã trục trặc (về “a tie”) và không đúng như kỳ vọng (về Ðại Cử Tri và nhiều phương diện khác). Sau bầu cử năm 1800, đã có ít nhất hai tu chính án nhằm khắc phục sai sót trong hệ thống bầu tổng thống. Lỗi trục trặc vừa nói đã được khắc phục bằng Tu Chính Án số 12 năm 1804, nhưng đa phần các nhược điểm khác tới nay vẫn chưa được khắc phục hoàn toàn. Cuộc bầu cử năm 1800 đã đánh dấu một mốc quan trọng trong lịch sử Mỹ, mở ra nhiều thay đổi, đặt ra nhiều chủ đề thú vị cùng những vấn đề phải giải quyết cho các thế hệ nối tiếp.
PHS (21/10/2020)
(Nguồn tham khảo chính: (Thomas Jefferson Wertenbaker, The American People – A History, New York Charles Scribner’s Son, 1926; Noble E. Cummingham, Jr., In Pursuit of Reason -The Life of Thomas Jefferson, A Ballantin Book, 1988)
